Fantasmen van vroeger en nu

De jonggestorven J.J. Grandville (1803-1847) was een fantastisch tekenaar - 'fantastisch' in meer dan één betekenis van het woord: hij was buitengewoon goed en tegelijk liet hij zijn grillige verbeelding de vrije loop.

Grandville debuteerde als virtuoos satiricus en politiek karikaturist. Vanaf 1830 leverde hij, samen met Daumier, tekeningen voor het roemruchte blad La Caricature, dat de toenmalige Franse koning, kerk en politiek op de korrel nam. Net als zovelen van zijn generatie was Grandville ontgoocheld in de afwikkeling van de julirevolutie van 1830: de nieuwe 'burgerkoning' Louis Philippe was even erg als zijn voorganger Charles X.

Vanaf 1835 maakte de toenemende censuur het Grandville onmogelijk nog als politiek cartoonist actief te zijn, waardoor hij boeken ging illustreren zoals Gullivers reizen van Swift, Fabels van Jean de la Fontaine en Don Quichote van Cervantes. In 1844 publiceerde hij zijn magnus opus Un Autre Monde, meteen ook de titel van de tentoonstelling in het Musée Rops.

Un Autre Monde is een bevreemdend boek vol fantasie op een ironische tekst van auteur Taxile Delord. Maar het zijn de tekeningen die het overwicht hebben. Grandville maakt prenten van visioenen en dromen, bouwt voort op de nieuwste wetenschappelijke ontdekkingen en verwijst naar kermisattracties, diorama's en het populaire theater. Grandville kwam trouwens uit een theaterfamilie: zijn grootouders waren acteurs die 'Grandville' als artiestennaam hadden aangenomen. De echte naam van de in 1803 in Nancy geboren J.J. Grandville was eigenlijk Jean-Ignace-Isidore Gérard.

Vileine prenten

In de eerste zaal van het Musée Rops worden we meteen geconfronteerd met die 'andere wereld' van Grandville: het is vaak een wereld op zijn kop, waar de dieren het hebben overgenomen van de mensen: apen schilderen als waren ze kunstenaars en insecten hebben menselijke trekken gekregen. Er hangen vileine prenten over de man-vrouwverhouding en tekeningen waarin hij de politieke kaste op de korrel neemt.

Tekening na tekening wordt duidelijk hoe overtuigend het werk van Grandville wel is. Het zit vol verrassingen en inventiviteit, is secuur getekend, technisch sterk en getuigt van een groot inlevingsvermogen. Tegelijk blijkt hij een ontzaglijke invloed gehad te hebben op veel kunstenaars. "Hij was een echte artists' artist", zegt de Antwerpse verzamelaar Ronny Van de Velde, uit wiens collectie de kern van de tentoonstelling afkomstig is. André Breton en Georges Bataille, de leiders van het surrealisme, hebben Grandville met zijn mateloze fantasie en galopperende verbeeldingskracht altijd bestempeld als een voorloper en inspiratiebron van hun surrealistische beweging.

"Ook Pierre Alechinsky kende het boek van Grandville, en iemand als Max Ernst heeft zelfs een hommage aan Grandville gemaakt", vertelt Van de Velde. "Salvador Dalí referereert in de tekenfilm die hij voor Walt Disney maakte, Destino, duidelijk aan het werk van Grandville, met mensenhoofden die grote ogen zijn en allemaal samen naar een danseres kijken. Ook Jan Fabre kent Un Autre Monde van Grandville: ik heb hem het boek in de jaren tachtig nog cadeau gedaan."

In Namen zijn dan ook Fabres 'fantasie-insecten' te zien: een kever-scheerborstel, een kever-ontstopper en een spin-horloge. Er is ook werk van Ensor (de Insectes Singuliers met het hoofd van de schilder zelf, 1888), Panamarenko (ook Grandville ontwierp vreemdsoortige luchtschepen), Koen Vanmechelen (twee kruisingen tussen reptielen en kippen) en de antropomorfe ruimtelichamen van Odilon Redon.

Hilarisch zijn de tekeningen waar Grandville speelt met de toenmalige technische vooruitgang: zo bouwt hij bruggen tussen planeten, ontwerpt een luchthaven voor ballons en een raket op pootjes, tekent kunstenaars als mechanische instrumenten en vindt een harp uit die op stoom werkt en rondrijdt op een spoor van toonladders voor een Concert à Vapeur. Op die momenten lijkt Grandville een inpiratiebron voor Jules Verne te zijn geweest.

Ongebreidelde fantasie

Grandville laat zijn ongebreidelde fantasie los: bloemen en groenten komen in opstand, serviezen vechten met elkaar en Grandville ensceneert zelfs een gevecht tussen speelkaarten. Het ene doet denken aan Lewis Carrolls Alice's Adventures in Wonderland (1865) en de illustraties van Sir John Tenniel, het andere aan diverse tekenfilms van Walt Disney, waaronder Belle en het Beest. "Natuurlijk kende Walt Disney Grandville", zegt Ronny Van de Velde. "Disney gaf in de jaren veertig van vorige eeuw opdracht aan zijn mensen om in Frankrijk zoveel mogelijk materiaal te zoeken dat inspiratie voor tekenfilms kon opleveren. Het boek Un Autre Monde is in grote oplages gedrukt en zullen ze zeker hebben gevonden."

Uiteraard is ook de 'andere wereld' van Grandville niet uit het niets ontstaan. De fabels van De la Fontaine en Gullivers reizen van Swift hebben hem zeker beïnvloed. En hij noemde zelf de prenten van Goya als belangrijke inspiratiebron. Die zijn dan ook in Namen te zien.

Grandville is tot diep tot in de twintigste eeuw van grote invloed geweest. "Ik denk dat we zelfs mogen zeggen dat Terry Gilliam en Monthy Python schatplichtig zijn aan de absurditeiten van Grandville", zegt Van de Velde. En zelfs de Britse rockgroep Queen heeft duchtig in de tekeningen van de Fransman gegraaid als hoesontwerp voor hun album Innuendo uit 1991, het laatste waarop Freddy Mercury op te horen was, en voor de daaruit voortkomende singles.

Lewis Carroll, John Tenniel, Walt Disney en Queen zijn niet in Namen te zien, maar wel de vroege trucages in Georges Méliès' film Le Voyage dans la Lune (1902) en Chaplins danspasjes met de wereld als ballon in The Great Dictator (1940). Door de hele expositie weerklinkt het donderende geluid van de video The Dynamite Show van Koen Theys. Alsof een constante Big Bang de enige gepaste soundtrack kan zijn bij deze grensverleggende kunstenaar.

INFO: Un autre monde. J.J. Grandville tot 11 september in Musée Félicien Rops, Namen. www.museerops.be.