Explosieven ruimen in Nagorno-Karabach, terwijl die van de vorige oorlog er nog liggen

Explosief materiaal ontploft niet zomaar, maar toch wordt het opruimen van het slagveld in Nagorno-Karabach nog een hele klus. Met Grads en Smerchs weten mijnenopruimers wel raad. Het smerigst zijn eigenlijk de kleine witte clusterbolletjes.

De ontmijners van Nagorno-Karabach waren na een kwarteeuw nog niet eens klaar met de vorige oorlog, en nu kunnen ze weer overnieuw beginnen. Hun gele metaaldetectoren zoemen. Dit is slechts het oefenveldje, waar aspirant-ontmijners het vak leren. Hier zou het veilig moeten zijn. Hier liggen alleen nepmijnen.

Maar wat is dat grijze geval in de struiken?

De kop van een raket. ‘Daar hebben we een Grad’, verzucht Wes Tomson, een Britse technische adviseur bij de Halo Trust, de internationale organisatie die in Nagorno-Karabach al een kwarteeuw mijnen en andere explosieven opruimt. Tomson wijst naar beneden. ‘De explosieven zie je nog zitten.’

Wereldwijde koploper

Vergeet Afghanistan en Cambodja. Wereldwijde koploper qua slachtoffers van mijnen per hoofd van de bevolking is Nagorno-Karabach, een bergregio in de zuidelijke Kaukasus. Meer dan 1 per 200 inwoners raakte hier volgens cijfers van het Internationale Rode Kruis de afgelopen decennia gewond of kwam om door het aanraken van een mijn. De meeste slachtoffers zijn burgers.

Internationaalrechtelijk valt Nagorno-Karabach onder het overwegend islamitische Azerbeidzjan, maar de meeste inwoners zijn etnisch Armeens en christelijk. Azerbeidzjan en Armenië vochten in de jaren ’90 een bloedige oorlog uit over de macht in deze hooglanden. Armenië won toen. In september 2020 laaide de oorlog na bijna 30 jaar onverwacht weer op. Deze keer wist Azerbeidzjan grote stukken land te heroveren.

De Halo Trust, hier sinds de jaren ’90 actief, was bezig met het ruimen van de laatste mijnenvelden toen de nieuwe oorlog losbarstte. ‘Eerst moeten we nu ons eigen oefenterrein vrij maken’, zegt Koen van der West, een Nederlandse Halo-medewerker. Hij woont in Stepanakert, de hoofdstad van Nagorno-Karabach. Vanaf het balkon van zijn Sovjetflat hoorde hij op zaterdag 27 september de eerste beschietingen op de stad. ‘Ik dacht: dit is niet goed.’

Slagveldopruimen

Het opruimwerk zal deze keer anders zijn, benadrukt hij. Voor zover bekend zijn er geen nieuwe mijnen gelegd. Dit wordt wat je in vaktermen een battle area clearance noemt: het opruimen van het slagveld. In Stepanakert lagen de raketten en de clustermunitie op straat. In een stad dichtbij de grens met Azerbeidzjan vond een dame een ononplofte clusterbom in haar bijenkorf. Elders is clustermunitie aangetroffen pal naast een benzinestation.

Een battle area clearance gaat sneller dan ontmijnen, maar dan nog. ‘Deze plek alleen al gaat een paar jaar duren’, zegt Van der West bij de krater die is ontstaan na een voltreffer op een munitiedepot. De daar opgeslagen Armeense raketten en mortiergranaten zijn tot kilometers in de omtrek beland. Ze liggen op het oefenveldje van de Halo Trust en in de tuinen van het nabijgelegen dorp Aygestan.

De zorg is dat ook nu weer burgerslachtoffers vallen. Op een heuvel hoog boven Stepanakert, in het zicht van de eerste Azerbeidzjaanse stellingen, staat Hachatur Balasanyan, een 37-jarige landeigenaar, op slippers in zijn akker. Hij wijst naar een klein wit bolletje dat hij vond tijdens het ploegen. Munitie, weet Hachatur. ‘Nieuw. Anders dan de munitie uit de jaren ’90.’

Van der West haalt diep adem. Deze landeigenaar op slippers heeft geluk gehad. Het bolletje is afkomstig uit een Shoab-0.5M-clusterbom. ‘Als je het oppakt, explodeert het waarschijnlijk.’

Clustermunitie

Mensenrechtenorganisaties zoals Amnesty en Human Rights Watch verwijten Azerbeidzjan dat ze internationaal verboden clustermunitie hebben gebruikt in Nagorno-Karabach. ‘Wij ruimen alleen op’, zegt Van der West. ‘We laten graag zien wat we vinden, maar het is niet onze plaats om te zeggen wat voor soort munitie landen wel of niet moeten gebruiken.’

Zoals dat gaat in de zuidelijke Kaukasus: een hulporganisatie kan maar aan één zijde van het front actief zijn. De Halo Trust is vanwege haar werk aan de Armeense kant van Nagorno-Karabach niet welkom in Azerbeidzjan, Ontmijning is daar een taak van de burgerbescherming en ingevlogen Turkse militairen. ‘We zouden graag aan beide kanten werken, maar politiek is dat moeilijk te realiseren.’

De lokale ontmijners zijn door de oorlog persoonlijk geraakt. Sommigen keerden niet terug van het front – alle volwassen mannen in Nagorno-Karabach werden gedwongen gemobiliseerd. Twee medewerkers wonen in gebieden die zijn heroverd door Azerbeidzjan. Anderen zitten met een onbewoonbaar huis.

‘Onze ramen en deuren liggen eruit’, zegt de 30-jarige Arman Nasibyan, die samen met collega’s in een klein team het oefenveldje verkent met een metaaldetector. ‘We wonen nu met andere familieleden die ook niet meer naar huis kunnen in het huis van mijn opa. De school van mijn dochters staat er ook niet meer.’

Op het balkon

De meest gefotografeerde raket van deze oorlog, een Smerch, landde onontploft op het balkon van Sergey Harutyunyan, de broer van een Halo-medewerker. ‘Gelukkig zat mijn familie op dat moment veilig in de kelder’, zegt hij in zijn smetteloos ingerichte nieuwbouwflat. Hij is beroepsmilitair en vreest dat de oorlog nog niet voorbij is. ‘Dit was alleen de eerste ronde.’

Hoe krijg je een enorme raket van een balkon? Gewoon, in stukken snijden en de trap af dragen, zo blijkt. Het ding ziet er imposant uit, maar is ongevaarlijk. Het grootste risico, zal Wes Tomson zeggen, is ‘dat ’ie op je tenen valt’.

Ook de restanten van de raket in de struiken van het oefenveldje kunnen met de hand worden opgepakt. In de kop is weliswaar explosief materiaal aangetroffen, maar dat kan uit zichzelf niet zomaar ontploffen. ‘Explosief materiaal is op zichzelf vrij veilig, in tegenstelling tot wat je zou denken.’

Nee, dan dat kleine witte bolletje in de akker. Dodelijk spul. Kan alleen ter plekke tot ontploffing worden gebracht. En wat zo vervelend is: één clusterbom van dit type strooit honderden witte bolletjes uit over de hooglanden van Nagorno-Karabach.