Experte legt uit hoe u fake news zelf kan opsporen: ‘Het komt neer op dat ene zinnetje’

Daar zijn ze weer, de goede voornemens. Tien experts geven tips en inzichten om uw plannen in daden om te zetten. Communicatiewetenschapper Nathalie Van Raemdonck (SMIT/VUB), oprichter van de populaire Instagram-account @anti_conspiracy_memewars, buigt zich hier over uw nieuwsconsumptie: hoe ga ik beter om met fake news?

“Wanneer we continu door onjuistheden overspoeld worden, raakt onze kritische reflex uitgeput en geven we het uiteindelijk op om feiten van fictie te onderscheiden”, zegt Van Raemdonck. “Dat is het gevaarlijke van deze infodemie: niet alleen dat mensen leugens voor waarheid aannemen, maar vooral dat mensen helemaal niets meer geloven en niet langer alert zijn voor échte wantoestanden en corruptie.”

Er bestaat al een diagnose voor: ‘informational learned helplessness’, naar analogie met ‘aangeleerde hulpeloosheid’, een begrip in de psychologie dat beschrijft hoe mensen die langdurig worden blootgesteld aan pijn en stress – zoals slachtoffers van kindermisbruik – zich op den duur neerleggen bij een situatie en geen uitweg meer zoeken. Een gelijkaardige reflex zie je in onze houding tegenover nieuws tijdens deze pandemie, zegt Van Raemdonck: “We hebben twee jaar lang veel en vaak tegenstrijdige informatie te slikken gekregen. Als we het gevoel krijgen dat we daar geen controle meer over hebben, bestaat het gevaar dat we afhaken.”

Je zou het dus een collectief nieuwstrauma kunnen noemen. Ons brein is moegestreden door alle informatie die we te verwerken kregen. Maar hoe genezen we daarvan?

“Nieuws mijden kan tijdelijk een copingmechanisme zijn, maar het beste lijkt me afstand te nemen van de waan van de dag en toch actief op zoek te gaan naar kwaliteitsvolle duiding. Want het is een actieve strategie van complotdenkers om onrust en verwarring te zaaien. Hannah Arendt beschreef het al – in The Origins of Totalitarianism uit 1951 – dat antidemocraten er net baat bij hebben om mensen aan alles te doen twijfelen, want dat maakt hen vatbaarder voor propaganda. Zo laten ze zich alleen nog leiden door hun emoties en niet door feiten.”

Dus feiten, graag. Maar waar vinden we die?

“Je hoort me niet pleiten voor een blind geloof in de traditionele nieuwsmedia. De media hebben ons juist geleerd om een kritische houding aan te nemen tegenover politiek en alle vormen van macht en gezag. Dat is heel goed, maar dat zwaard snijdt aan twee kanten: je kunt niet zeggen: wees kritisch, dus geloof alleen maar wat wij zeggen en niet wat je op sociale media leest.

“Uiteindelijk komt het neer op dat zinnetje dat nu door complotdenkers gekaapt wordt: do your own research. Geloof niet automatisch iets omdat het van de openbare omroep komt. We moeten leren om bij alle vormen van informatie, uit eender welke bron, ons eigen kritisch denken aan te spreken en de processen te begrijpen waarmee nieuws tot stand komt. Klopt de bewijsvoering? Wie is de bron? Is dit wetenschappelijk onderbouwde info of is het anekdotisch bewijs?

“Je moet de experts niet geloven omdat het ‘de experts’ zijn, wel omdat ze zich aan wetenschappelijke methodes houden.”

Hoe leren we die kritische houding aan tieners die aan hun scherm plakken?

“Als je een bewering tegenkomt op Facebook, YouTube, TikTok, Twitter: stap even uit die app, en doe een snelle zoekopdracht via Google. Dat lijkt simpel, maar mensen zetten op hun smartphone minder vaak die ene extra stap. Vaak volstaat het om een nieuwsfeit op te zoeken in combinatie met het woord ‘factcheck’. Dit is helaas geen onfeilbare strategie; soms is er nog niet genoeg betrouwbare info beschikbaar, waardoor men bij een opzoeking alleen op misinformatie stoot. En er zijn natuurlijk ook mensen die de factcheck a priori wantrouwen, maar dan nog is mijn advies: lees het even. Je kunt daarna zelf de afweging maken welke bewijsvoering volgens jou het stevigst is.

“Het lastige is natuurlijk dat we niet alles met eigen ogen kunnen factchecken. Er kan pas vertrouwen zijn als er transparantie is: kijk je naar de officiële cijfers van de ic-bezetting, of geloof je de anekdote van iemand die anoniem op Facebook beweert een verpleegster te zijn op een lege afdeling? Blijf kritisch en wees je ervan bewust dat sociale media steunen op conflict, heftige emoties, interactie. Dat is de basis van hun winstmodel. Maar het feit dat een bericht veel likes en shares heeft, zegt niets over het waarheidsgehalte.”

Ook wie met overtuiging in de wetenschap gelooft, werd aan het wankelen gebracht. We kregen maandenlang het advies om winkelkarretjes te ontsmetten, terwijl we nu weten dat het virus zich via de lucht verspreidt. Hoe vermijden we dat we bij het volgende advies denken: ach, het zal wel?

“De basis van wetenschap is net dat voortschrijdend inzicht. Het feit dat die eerste adviezen over een toen nog onbekend virus zijn onderzocht en bijgesteld, duidt juist op een gezond wetenschappelijk proces. Het cynische is dat dit nu wordt gezien als een zwakte. Terwijl dit net een garantie is dat we naarmate de tijd vordert, betere en juistere informatie ter beschikking krijgen.

“Het risico bestaat vandaag zelfs dat we zo op onze hoede zijn voor complottheorieën en fake news, dat we valabele hypotheses te snel opzij gaan schuiven.”

Al lang voor covid lazen we soms adviezen om een nieuwspauze in te lassen. Vindt u dat vandaag zinnig advies?

“De Reuters-studie rond nieuwsgebruik waaraan imec-SMIT deelnam, toont dat onze nieuwsconsumptie in het begin van de pandemie de hoogte in schoot, en dat er vandaag een tendens is om nieuws te mijden. Dat is deels een manier om te waken over onze mentale gezondheid. Als je de nood voelt om even te ontsnappen aan de dagelijkse nieuwsstroom, lees dan heel gericht een diepgravender artikel met een ruime analyse, of luister naar een lange podcast. Die diversificatie van ons nieuwsdieet is belangrijk. Ook als je niet op zoek bent naar nieuws, bereikt het je toch, ook al lees je alleen een titel wanneer je door je Facebook-feed scrolt. Je kunt haast niet vermijden dat je blootgesteld wordt aan desinformatie, maar zolang je jezelf blijft voeden met verschillende kwaliteitsvolle bronnen, hou je jezelf alert.”