Europa staat aan de rand van een peilloze morele afgrond. En Poetins oorlog is maar net begonnen

Zal Marioepol terechtkomen in het rijtje historische Europese schandvlekken, samen met Guernica en Srebrenica? Het is nog onzeker, want Poetins oorlog is pas net begonnen, maar het plaatst het Westen voor steeds indringender vragen.

Zeker is dat Europa, dertig jaar na de Balkanoorlogen, aan de rand van een peilloze morele afgrond staat. Het kijkt toe hoe steden worden verwoest, met de mensen erin. En het worstelt met complexe dilemma’s. Westerse landen leveren wapens aan Oekraïne en hebben harde sancties getroffen. Maar hun enige rode lijn is NAVO-gebied: “elke centimeter” daarvan wordt verdedigd. De grenzen van de westerse betrokkenheid zijn heel scherp getrokken: geen “directe confrontatie” met Rusland. Dezelfde terughoudendheid is er inzake chemische en kernwapens. Het alternatief, zegt de Amerikaanse president Biden, is “een derde wereldoorlog”.

Onder een groeiend aantal internationale analisten klinkt de vraag of dat niet misleidend is. Het doet immers geen recht aan de geleidelijk oplopende schaal van sancties en wapenleveringen naar totale en directe militaire confrontatie. Maar het werkt wel. De Russische president Poetin oogt voor sommigen instabiel, hem tarten leidt tot ongelukken. In de aanloop naar de vorige wereldoorlog was de houding niet anders, en dat begrijpen we nu misschien beter.

Maar blijft die opstelling houdbaar naarmate het Russische geweld toeneemt, qua omvang maar ook in wapenkeuze? Critici zeggen dat het Westen Poetin alle ruimte laat om de oorlog verder te doen escaleren. Kristi Raik, directeur van de Estse denktank EFPI, ziet onder de westerse eenheid “een scheiding tussen landen met een recente herinnering aan Russische agressie en landen zonder zo’n ervaring. Een kloof tussen durf en voorzichtigheid, zo je wilt moed en lafheid.”

Macht, niet voorzichtigheid

Het Westen wil Poetins agressie intomen door hem niet te provoceren. “Maar Rusland wordt gestopt door macht, niet voorzichtigheid”, zegt Raik. “Geen enkele hoeveelheid diplomatie doet Rusland zijn imperiale doelen herdefiniëren.” Ze herinnert eraan dat in de jaren 90 de Baltische landen kritiek kregen omdat ze Rusland ‘provoceerden’. Maar als ze nu niet in de NAVO hadden gezeten, waren ze opgeslokt door Rusland.

De Franse veiligheidsexpert François Heisbourg is ook kritisch. “We hebben Poetin de keuze gelaten welke wapens hij inzet, dat is onze fout”, zegt hij tegen de Volkskrant. Hoewel een no-flyzone voor hem een stap te ver is, omdat die tot directe gevechten met Rusland leidt, begrijpt hij de Amerikaanse ‘poppenkast’ rond levering van MiG-gevechtsvliegtuigen niet (die neerkwam op een blokkade).

“Er zijn historische voorbeelden te over waar landen verder gingen. Het is ook volledig conform het volkenrecht om Oekraïne te helpen agressie te weerstaan. Dat geldt ook voor het sturen van specialisten, zolang die niet voor je krijgsmacht werken. Dus leg jezelf geen niet-bestaande beperkingen op.” Hij bestrijdt ook dat jachtvliegtuigen niet van nut zijn: “Die zouden de Russische luchtmacht dwingen zich daar op te richten.”

“Rechtvaardigt het westerse formalisme dat Oekraïne geen NAVO-lid is westerse afzijdigheid? Dat is de hamvraag”, zegt Nederlands diplomatiek expert Robert van de Roer. “Of is dat een schaamlap voor de angst voor Poetins kernwapens?”

Het zijn pregnante vragen, omdat de kans dat Poetin de situatie in Oekraïne laat escaleren minstens zo groot is als de kans dat hij genoegen neemt met een mindere oorlogsbuit. Westerse landen hebben veel aan levenscomfort te verliezen en zullen alles proberen er met zo min mogelijk ‘schade’ uit te komen. Een potentieel effectief ‘wapen’ – een direct EU-embargo op Russische olie en gas – zou het Westen dwingen tot een oorlogseconomie, met tijdelijke sluiting van bepaalde industrieën. Het wordt niet serieus overwogen.

Rode lijn

Zeker bij een langer conflict wordt het Westen gedwongen antwoorden te formuleren op verdere Russische escalatie. Tot dusver ontbreken die. Heisbourg noemt Bidens woordvoerder die niet wilde zeggen of het gebruik van chemische wapens een rode lijn is. “Dat is hoe je escalatiedominantie verliest.” Hij herinnert aan 2013, toen Assad in Syrië Obama’s rode lijn inzake chemische wapens overschreden had, en Amerikaanse en Franse gevechtsvliegtuigen klaar stonden hem te treffen. “Maar vier uur voor vertrek bedacht Obama zich. Dat verlies van afschrikkingskracht hebben de Amerikanen zichzelf aangedaan.”

De Oekraïense president Zelensky houdt westerse politici een spiegel voor. Zijn boodschap: Oekraïners betalen nu in bloed voor jullie blindheid, hebzucht en kortzichtigheid. Donderdag zei hij tegen de Duitse Bondsdag: jullie hebben de bouwstenen aangedragen waarmee Poetin in Europa een muur bouwt tussen vrijheid en onvrijheid. “Overal oogst hij in zijn ogen klappende Chamberlains”, zegt Van de Roer, verwijzend naar de Britse premier die koste wat kost een oorlog met Hitler probeerde te voorkomen. De vraag is hoelang dat volstaat. Nu zijn er meer dan drie miljoen vluchtelingen. Als Poetin blijft bombarderen, kunnen dat er tien miljoen worden. Van de Roer: “Hoeveel Srebrenica’s zijn er nodig om de westerse houding te veranderen?”

Tegemoetkomen of tanden tonen?

De kernvraag is telkens: stop je Poetin door hem tegemoet te komen of door je tanden te tonen? Het Westen zwijgt over kernwapens, om het conflict niet te laten escaleren en om westerse burgers niet bezorgder te maken dan ze al zijn. Begrijpelijk, maar als Poetin op oorlogspad is, zou dan een signaal aan het Russische militaire establishment niet zinvol zijn? Toen Poetin de ‘paraatheid’ van zijn nucleaire troepen verhoogde, klonk vanuit Parijs een herinnering: wij hebben kernwapens, de NAVO als alliantie ook.

Precies omdat de keuze voor het Westen niet zo simpel is als Biden voorstelt – mijn beleid of een wereldoorlog – kan de westerse eensgezindheid bij verdere escalatie op het slagveld ernstig op de proef worden gesteld. Wat is de minst gevaarlijke optie, die toch effectief is, en de eenheid bewaart?