Erasmus, een denkende ijdeltuit

Schilderkunst l Erasmus in beeld in Rotterdam hhh

Was Erasmus een ijdeltuit? Van geen enkele intellectueel uit zijn tijd werden zoveel portretten geschilderd. En niet door de minste artiesten. De humanist uit de Nederlanden was een pionier in visuele marketing, zoveel wordt duidelijk op een tentoonstelling in zijn geboortestad Rotterdam.

door Eliane Van den Ende

Vijfhonderd jaar geleden schreef Desiderius Erasmus van Rotterdam, het onwettige kind van een priester, zijn Lof der Zotheid. In amper één week zou hij het werkje geschreven hebben toen hij in London bekwam van een vermoeiende reis uit Italië. Naarmate de reis in collectieve karossen vorderde, steeg Erasmus' ergernis over de onbeschofte manieren van zijn medereizigers. De schriftgeleerde was immers een fijngevoelige ziel met een meug voor wellevendheid, etiquette en hygiëne. "Gooi de botjes van de kip niet onder tafel! Snuit niet in het tafelkleed! Leun niet met je ellebogen op tafel! Was je handen voor je aan tafel gaat!' Tafelmanieren, daaraan herkent men een heer. Daarom staat in de tentoonstelling een pasgedekte eettafel met gerei van die tijd centraal: wijnroemers, teljoren (zoals de borden toen werden genoemd), vorken met twee tanden, maar ook tandenstokers uit mastiekhout of vogelveren. Erasmus met zijn sikkeneurige gezondheid dacht veel na over voedsel en een smakelijke tafel. De amandeltaart van Mevrouw Thomas More en een kroes wijn waren niet te versmaden, zij het met mate.

En met de oprispingen van zijn maag boerden ook de fraaie frasen op. Lof der Zotheid dat hij zelf als 'lichtvoetige onzin' omschreef, is na al die tijd nog altijd fris om te lezen en bijzonder actueel. Een pamflet als een middeleeuwse sotternie maar onder de luim schuilt de waarheid: "Het volk laat zich leiden door onzin en verzinsels" of nog "Niets is zotter dan oorlogen want met slachtoffers wordt geen rekening gehouden...Het is meer werk voor dikke en vette mannen die veel lef en weinig verstand hebben."

Een heremiet in de studeerkamer

Erasmus (1466-1536) leefde in een tijd van politieke, economische en sociale onrust, een tijd van oorlog en godsdiensttroebelen. Als consultant/coach van gezagdragers en van de jonge keizer Karel V was opvoeding primordiaal. Ter lering van jonge mannen waren - zo meende de geletterde mens - vooral beelden essentieel. Kinderen leren het best visueel. Geheugentraining is gemakkelijk met spreukenkaartjes en op het schilderij 'De jonge scholier' van Jan van Scorel staat een 'wijsheid' van Erasmus: "Wie is rijk? Hij die niets begeert. Wie is arm? De gierigaard."

Het belang dat Erasmus hechtte aan beeldtaal en de invloed die hij heeft uitgeoefend op tijdgenoten en nakomelingen, wordt in Rotterdam belicht. Met zijn verdediging van beelden zit Erasmus nog volledig ingebed in de katholieke gedachtesfeer, terwijl het aanstormende protestantisme korte metten zal maken met beelden en sculpturen.

Erasmus zit op de tijdswissel tussen de middeleeuwse moraliserende satire à la Jeroen Bosch en een meer rigide rationalisme van de moderne tijd. Hij hekelt decadentie, overdaad, geld- en pronkzucht en de esbattementen tussen een jonge man en een oude vrouw, toen eveneens geliefkoosde thema's van konterfeiters. Tegelijkertijd promoot hij het beeld van de Heilige Hiëronymus, een heremiet maar wel in zijn studeerkamer te midden van zijn boeken.

Dat is ook het imago dat hij van zichzelf cultiveert. Elke artiest - Quinten Massys (Metsys), Hans Holbein de Jongere, Albrecht Dürer - laat Erasmus zien in dezelfde pose: als een studax lezend in een boek of voorovergebogen over een brief. Brieven aan vrienden, kennissen en koningen waarbij hij een portret van zichzelf voegde. Het was een uitstekende marketingtruc om uit te groeien tot bekende Europeeër. Nooit kijkt hij de toeschouwer rechtstreeks in de ogen. Erasmus is ijdel verzonken in zijn denkwerk. Toch is Erasmus al vijftig jaar wanneer hij een eerste portret door Quinten Metsys laat maken. En zopas dook een nieuw paneeltje in lindehout op: een beeltenis sterk gelijkend op het portret door Holbein dat in het bezit is van het Louvre. Het is een beeld van een vermagerde boekenwurm met ingevallen wangen. Maar is het van de hand van Holbein? Of uit zijn atelier? Voor het eerst leende de nieuwe Zwitserse eigenaar het paneeltje uit maar grondig onderzoek zal moeten uitwijzen of het een échte Holbein is. Holbein of workshop van Holbein, dat maakt snel een verschil van miljoenen uit. Erasmus, wat denk je daarvan?

Erasmus in beeld tot 8 februari, Museum Boijmans-Van Beuningen, Rotterdam, www.boijmans.nl, www.thalys.com

Bij zijn brieven voegde Erasmus altijd een portret van zichzelf,

bij wijze van slimme marketingtruc

n Portret van Desiderius Erasmus omstreeks 1530. Particuliere collectie.

n Hans Holbein de Jonge, Portret van Erasmus (1523).

n Jan van Scorel, Portret van de jonge scholier (1531).