'Er zijn redenen te over om zot te worden'

"Eigenlijk ben ik een disconicht. Kijk." Met een brede grijns zet Tom Lanoye (57) een hoed met zwarte glitterpaillets op. "Mijn showkostuum." Want dit weekend is het weer showtime. En hoe. Met niets anders dan een contrabassist (Nicolas Rombouts, voorheen bij Dez Mona)en een drummer (Teun Verbruggen van Flat Earth Society) en flarden uit vooral zijn theatertekst Fort Europa. Hooglied van versplintering brengt Lanoye op Theater aan Zee drie avonden anderhalf uur 'impro-jazz-lit.'

Stukken teksten worden ter plekke gekozen, de muzikanten improviseren. Repeteren deden ze nooit. MetBloednoot©, een verwijzing naar het legendarische jazzlabel Blue Note, verwijdert Lanoye zich verder dan ooit van de schrijver die in stilte plant, neerpent, schrapt, ordent.

Waar bent u aan begonnen?

Tom Lanoye: (lacht) "Ik vind het geweldig dat we niet weten wat er zal gebeuren. Ik ben bezig aan een nieuwe roman en dat begin is altijd lastig, maar nu mag ik eens uit mijn schrijfkot komen! Die liefde voor performen heb ik altijd gehad. Met schrijven en optreden ben ik begonnen op de laatste golven van de punk met mijn goede vriend Peter Roose. Wij waren De Twee Laatste Grote Beloften van voor de Derde Wereldoorlog en traden op in cafés. Ik droom ook al jaren van een eigen band want - met alle respect voor mijn collega's - meestal is het bij literatuur harp of klassieke gitaar in de pauze. Niets voor mij. Bij mij moet het ruig zijn. Wij repeteren niet."

Zoals echte jazzcats. Is het een antidotum voor het gedisciplineerde schrijven?

"Het is een uitstap die ik nodig heb en die mijn romanschrijven voedt. Je kunt schrijvers ook indelen naarmate ze muziek op de achtergrond verdragen wanneer ze schrijven of niet. Ik niet: ik maak muziek als ik schrijf. Veel van mijn toneelstukken zijn in verzen, en literatuur is sowieso ritme en muziek. Fort Europa bestaat uit klaagzangen en geouwehoer. Heel ritmisch en repetitief.

"Mijn universum is tragikomisch en elke zin moet bekbaar zijn. Veel schrijvers zijn bang voor theater omdat je iets 'in het moment maakt' dat je niet vastzet.Ik kick daar juist op en niet alles vastvijzen is de essentie van jazz. Mijn teksten zijn mijn instrument. Mijn medemuzikanten zien me als muzikant. Ze spreken zelfs over me als John Coltrane. Blijkbaar is dat een groot compliment. Watmij érg bevalt, is dat ik met een paar termen de boel kan sturen,in de hoop dat ze luisteren. Ik kan ze bevelen: 'Blues, TC Matic, sentimental, shut up!' (maakt bevelende gebaren). Wel vind ik dat het ergens over moet gaan en niet mag doorschieten naar cabaret of de bonte avond."

Fort Europa is niet bepaald een luchtig niemendalletje. En het lijkt wel alsof u een ziener bent. Vlak na de brexit brengt u de versplintering van Europa op het podium. U schreef ook over het thema van de Panama Papers in Gelukkige

slaven en over terreur in Gaz.

"Ik mag hopen dat ik geen ziener ben of er staat ons nog veel verschrikkelijks te wachten. Toen ik Fort Europa schreef, was het een mild-cynische parabel. Vandaag zitten de twee centrale thema's in het nieuws: wie wordt er gek achter de muren die ze zelf gebouwd hebben om mensen buiten te houden? En: wat is dat, een Europeaan?"

Ja, wat is dat?

"Iemand die zegt tegen de rest van de wereld: 'Wij hebben uitgevonden dat iedereen gelijk is, en daarom zijn wij superieur.'Die contradictie, tegelijk de rijkdom en de overmoed van Europa - daar gaat dat stuk over. Het is een Europese klaagzangals splinterbom: over wat er allemaal fout loopt en hoe fantastisch we vroeger waren. Maar tegelijk komen we er niet uit door te blijven verwijzen naar ons verleden en te concurreren met elkaar, vanuit het idee van de natiestaat. Die is pas passé."

Zeg dat tegen Theresa May.

"Ik rouw niet om de brexit. Ik droom al tien jaar van een referendum: zouden wíj niet beter de Britten er zelf uittrappen? Mede door hen hebben we getolereerd dat Europa vooral een shoppingmall is gebleven, in plaats van ook een politiek, sociaal, fiscaal en cultureel blok. Zíj wilden eigenlijk alleen maar dat hun producten bij de kassa zouden liggen. Dat vragen ze nu eigenlijk opnieuw, ze doen zelfs verontwaardigd. 'Wij moeten er écht uit of wat? Schande! Op ónze timing en voorwaarden, hoor!'

"Die dramaqueenhouding en dubbelslachtigheid toont dat ze nog altijd geloven dat ze het Britse Rijk zijn. De EU heeft zelfs geduld dat ze medezeggenschap hadden over de euro zonder hem te gebruiken, en nu vinden de Britten dat ze een dermate gouden lul hebben dat ze nog altijd willen mee beslissen maar niet mee de lasten dragen. Genoeg! Eruit is eruit."

Maar begrijpt u de afkeer voor de EU die mee tot die brexit heeft geleid?

"Er zijn zeker fouten gemaakt. Zo is de uitbreiding veel te snel doorgezet en loopt er op sociaal en fiscaal vlak van alles mis. Maar op wiens conto kan dat worden geschreven? Op dat van links? Voor mij kun je de situatie best verzinnebeelden als een monsterverbond tussen Frits Bolkenstein (voormalig Nederlands eurocommissaris, red.) en Geert Wilders (leider van de Nederlandse extreemrechtse partij PVV, red.). Bolkenstein was fel tegen Europa, totdat hij commissaris met het bijbehorende loon mocht worden. Meteen eiste hij voor zijn buitenverblijf in Frankrijk een goedkope Poolse loodgieter. Dat is dan versneld ingevoerd zonder maatregelen om sociale dumping te voorkomen - want ja, zijn kraan lekte! Twee jaar later richtte Wilders in Holland een Polenmeldpunt op. "Kort door de bocht, maar het plaatje is duidelijk. Het neoliberamisme en extreemrechts geven elkaar vaak de hand.

"Ik kan me ook de weerstand voorstellen van mensen die zeggen dat we geen Europees leger en CIA nodig hebben. Maar we leven niet in het luchtledige. De Amerikaanse CIA zit hier nu wél al. Wie zou dat filmpje van de wandelende 'man met het hoedje' gemaakt hebben? Wie heeft de middelen en de knowhow? John Kerry (Amerikaans minister van Buitenlandse Zaken, red.) was na de aanslagen onmiddellijk hier met de boodschap: 'We gaan helpen en steunen.' Nou! Wat we Europees niet doen, wordt ingevuld door anderen, die we helemaal niet kunnen controleren.

"Is het dat wat we willen? 'Het Europa van autonome natiestaten'? Dat is gewoon geen Europa, dat is een verzameling dwergen naast China, India, Canada, Rusland, noem maar op. En dan spelen de multinationals al die buurlandjes tegen elkaar uit om nog meer belastingvoordelen te bedingen. Iemand die hier een koffieshop begint moet opboksen tegen Starbucks en McDonald's, die grote kortingen binnenhalen en procentueel niet betalen wat kleine middenstanders moeten ophoesten. Waarom pikt een middenstandsorganisatie als Unizo dat? Zij steunt een regering die nu zelfs tégen Europa procedeert omdat België ten onrechte exuberante voordelen heeft gegeven aan grote buitenlandse bedrijven! En dan moeten we ons op sociaal vlak laten wijsmaken dat het gedaan is met de 'vetpotten'?"

U bent kwaad?

"Ja. Een karakteraandoening. Maar ik word tegelijkertijd bedaard kwaad over kwaadheid zonder grond. Kwaadheid moet inhoud én vorm hebben die de 140 lettertekens overtreft. Weg daarmee. Dus ja, als we in een rentenierseconomie leven waarin die renteniers dan ook nog eens pochen dat zij het zwaarste werk doen en de meeste lasten op hun schouders laden, dan begin ik te koken. De bezittende klasse kan zich blijkbaar op geen enkele manier inleven in de hardwerkende Vlaming. Zolang er mensen zijn die meer geld mogen verdienen met het beheren van hun geld dan mensen die hun geld verdienen met écht te werken, hou je een onrechtvaardig en ontwrichtend principe in stand. Dat is juist de rentenierseconomie, en die kraait al jaren victorie."

Krijg je dat gezegd in Fort Europa?

"Niet zo. Het is geen pamflet. Het is, met de drie oude hoeren op het einde, letterlijk ook ouwehoeren over Europa. Het is uiteraardgrotesk. Zot worden. We hebben ook veel redenen om zot te worden. Zelfkritiek kan tot inzicht leiden. Dat onderscheidt entertainment van kunst."

Geldt dat ook voor Gaz, uw monoloog over de moeder van een terrorist? Viviane De Muynck speelt die opnieuw op TaZ.

"Ja. De meeste teksten over terroristen zijn pathetisch pamflettair, saai. Daarom koos ik voor een indirecte aanpak, via de moeder die met haar wanhoop en vragen alleen staat in het niemandsland tussen beschouwers, politici, ideologen, commentatoren, haatpredikers, vroegere vrienden, ronselaars en sensatiezoekers.

"Gaz is een week voor de aanslagen van 22 maart in het Frans uitgekomen. Daar was ik niet goed van. Na de aanslagen kreeg ik een mail van een lerares die vlak bij Maalbeek lesgeeft. Ze heeft in die bange uren net na de aanslagen met haar leerlingen van veertien tot zestien jaar Gaz gelezen. (krijgt de tranen in de ogen) Dat heeft me erg ontroerd en kijk, ik ben er nog altijd niet goed van.

"Ze schreef dat ze door die tekst in staat waren meteente praten over wat er net was gebeurd, zonder te vervallen in de heel persoonlijke reacties zoals: 'Ik ben bang! of 'Ik ben kwaad!' Via de vragen van die moeder, die ze niet per se zelf zouden stellen, konden de leerlingen allerlei verzuchtingen ventileren. Niemand moet mij nog komen zeggen dat kunst niet belangrijk kan zijn."

Krijgen we het antwoord op de vraag naar het waarom van de terreur helder?

"Dat zal die moeder van een terrorist nooit weten, zoals wij het ook nooit helemaal zullen snappen. Van een aantal gasten weten we dat het religieuze fascisten zijn en die moeten we ook zo noemen. Bij anderen speelt psychische ziekte of meeloperij, zelfs mode. IS is eigenlijkals Uber. Uber bezit geen enkel voertuig maar is de grootste transportfirma ter wereld. IS is ook zo'n platform. Een kader waarbinnen je opeens een held en een soldaat kunt worden. Plotseling krijg je een glansrol op het wereldtoneel.

"Want terrorisme is ook altijdgruwelijktheater. En voor iconoclasten gebruikt IS heel goed demodernebeeldtaal. Een oude pastoor op zijn altaar kelen, sowieso iemand onthoofden, dat isgruwelijk, perfide, schandalig. Ik ben niet cynisch en zeg het met afschuw, maar het is behalve dat ook een extreem theatrale daad. Hoe je een mens doodt, moet ook iets zeggen over hoe je naar al je medemensen kijkt. De beelden moeten in al hun theatraliteit ook de wereldrondgaan. Ik heb er uiteraad geen bewondering voor, maar zo werkt het en die zwarte operatrekt sommigen extra aan, vrees ik. In die moedermonoloog probeer ik dat allemaal te becommentariëren en te begrijpen."

U krijgt het verwijt te veel 'begrip' te tonen voor 'de moslims'.

"Pogingen om te begrijpen worden direct gezien als een oproep om te pardonneren. Onzin natuurlijk, maar zo werkt propaganda in tijden van oorlog. Natuurlijk raken de debatten oververhit en zijn we kwaad. Maar we moeten wél blijven denken. Dat is onze erfenis als Europeaan. Geef jezelf niet de kans het allemaal tot maar één ding te reduceren."

Dat het 'dat geloof' is?

"Deze week is zogezegd de godsdienstoorlog begonnen. Maar is het echt alleen godsdienst? Gingen de vroegere godsdienstoorlogen echt alleen over godsdienst? Godsdienst komt nooit alleen."

U kunt toch moeilijk ontkennen dat het de IS-aanslagplegers niét om geloof te doen is? Ze halen het telkens aan.

"In de Bataclan riepen ze dat het een represaille was voor de doden die wij maken in het Oosten. En dat waren gasten die hun maagden al gehad hádden, en die zelden in een moskee kwamen. Grunberg vatte het geweldig samen: het verlangen naar geweld gaat aan de ideologie vooraf. Bij sommigen is het dat, bij anderen is het wel degelijk alleen maar religieuze oorlog. Maar het antwoord is niet altijd en alleen maar simpelweg: 'Het is die godsdienst, hè.' Het gaat over meer. Ook over wat wijzelf rateren.

"Vlak vóór de aanslagen hadden we een gouden tip van een flik met Noord-Afrikaanse achtergrond (de agent Hamid A. uit Mechelen die zijn oversten aanwees waar Salah Abdeslam zich schuilhield, red.). Bart De Wever heeft terecht gezegd dat onze politiemacht een afspiegeling van de maatschappij moet zijn. Wel, met die tip van die allochtone flik is niets gebeurd, omdát hij 'verdacht' was, en die commissaris zit nog op post. Niemand in het buitenland snapt dit. We kunnen IS alleen maar verslaan mét de hulp van moslims, zowel lokaal als internationaal. Maar dat durven te constateren is vloeken in onze moderne kerk geworden."

Terug naar de godsdienst. Begrijpt u dat de aversie ertegen toeneemt?

"Uiteraard. Maar ik vind het evengoed een probleem dat wij, vrijzinnigen, zo moeilijk accepteren dat geloof ook écht mensen tot steun kan dienen, ook bij hun engagement. Kijk naar Martin Luther King, Gandhi, Desmond Tutu,priester Daens. Ik snap het zelf niet, maar je ziet dat die religieuze inspiratie hen drijft. Daarom staat het schuimbekkende van sommige atheïsten mijdaarbij steeds meer tegen.

"Misschien ben ik minder papenvreterig geworden door de gesprekken met mijn moeder, die aan spiritisme deed. Het hielp haar rouwen, dus waarom niet. Ik heb ook veel geleerd in Zuid-Afrika, waar ze ook naar IS kijken vanuit andere invalshoeken, zoals: wat Frankrijk vandaag nog allemaal uithaalt om zijn huidige machtspositie in Afrika te verdedigen. Is dat een reden om de Bataclan overhoop te schieten? Zeker niet, en veroordelingenvan ronselaars op antiterreurprocessen zijn terecht.

"Maar dat we meer zullen moeten doen met de teruggekeerde strijders dan hen een enkelband geven, is nu wel duidelijk. We moeten uitzoeken waarom wij zo veel Syrië-strijders hebben. Wij zijn daar in oorlog. De woede snap ik, maar we hebben als Europeaan de plicht om te blijven denken en te proberen begrijpen. Alleen dan gaan we er iets aan kunnen doen. Met terrorismeprocessen en atheïsme alleen komen we er niet.

"Zeggen dat er een probleem is met godsdienst, is trouwens ook niet de bottom line. Als het over IS gaat, is de hamvraag: kunnen we het opbrengen om samen te werken met moslims, onder wie trouwens de meest slachtoffers vallen? We hebben hen nodig om IS in te dammen.

"Maar ons wantrouwen is voldoende om mogelijke steun op te blazen. Als we de hele tijd zeggen: 'De islam is niet compatibel met onze normen en waarden', wat gaan we dan doen met mensen als de nieuwe Londense burgemeester Sadiq Khan, die voor het homohuwelijk stemde, met de Marokkaans-Vlaamse schrijver Fikry El Azzouzi, met politicoloog Bilal Benyaich, met de Rotterdamse burgemeester Ahmed Aboutaleb? Hoezo, die mensen zijn 'niet compatibel' met ons? Wij hebben hen juist nodig."

Hoe pessimistisch bent u?

"Ik ben pessimistisch over oorlog. Vandaag zitten we in een drôle de guerre waarvan we niet weten of het een totale oorlog zal worden. Tegelijk zijn we al twintig, dertig jaar betrokken bij oorlogen elders. Laten we trouwens vooral niet te soft zijn voor de ronselaars George Bush en Tony Blair en hen ook voor een gerechtshof slepen voor de inval in Irak. En dan heb je Poetin en Erdogan, extreem nationalistische, autocratische leiders die bij verdeeldheid in eigen land een buitenlandse vijand zullen zoeken en oorlog zullen voeren. Van Donald Trump geloof ik niet dat hij zal winnen, maar het kan. En slaagt Europa erin zich te verenigen, of halen Le Pen en co. het?"

Ondertussen is ook in het universum van de Vlaamse kunstensector pessimisme troef?

"Ook de recente subsidieronde maakt deel uit van een algemeen voorspelbaar lulverhaal: 'Snoeien om te groeien.' Het is een vermindering voorstellen alsof het een vermeerdering is, eens te meer, en tegen alle beloftes in. Mijn conclusie: Sven Gatz (Open Vld), die ik als persoon best mag, moet als minister ontslag nemen. Een regering die als punchline 'state of the art' heeft, is onze sector aan het wurgen en verdelen, uit rancune en onmacht.

"Ik kom net van de drie grote zomerfestivals in Frankrijk. Wij Vlamingen maken de blitz daar. Ivo van Hove: absolute wereldtop. Jan Goossens (ex-KVS en nieuw artistiek directeur van het Festival van Marseille, red.) en Sidi Larbi Cherkaoui (artistiek leider van Ballet Vlaanderen, red.) ook. Mede dankzij ons vroegere beleid. Wel, nodig die drie uit, samen met de internationale pers, en zet ons beleid uiteen.

"Nodig meteen iedereen ook uit voor de Frankfurter Buchmesse '16, waar onze literatuur centraal zal staan. Voor Tervuren '17, waar het strafste Afrika-museum van Europa heropent. Voor '18, de heropening van het Antwerpse Museum van Schone Kunsten, met een spetterende Rubens-tentoonstelling. Laat je presentatie desnoods uitlopen op een receptie waar Ben Weyts opnieuw friet en pralines mag uitdelen, zoals hij dat in Parijs deed - wie herinnert het zich nog? Nodig iedereen uit voor Theater aan Zee, hét festival voor nieuwkomers, dat de potentie bezit om uit te groeien tot een spil tussen de festivals van Edinburgh en Avignon." Waarom gebeurt dat niet?

"We hebben domweg niemand die het kan, uitpakken met onze schatten. Tegen jongeren die geen werk vinden zegt de regering: 'Je moet je kansen grijpen.' Wel, dat ze zelf deze kansen grijpen, want we moeten het hier niet hebben van onze mineralen en grondstoffen maar van onze inventiviteit. Die hebben we volop, ook dankzij het beleid van de afgelopen decennia. En dat gaan we nu kortwieken?

"Ja, Geert Bourgeois komt naar Theater aan Zee en dat is een aimabele mens. Maar het is niet voldoende. Ook TaZ draait al te veel op de nobelezelfuitbuiting van vrijwilligers. Men ziet het kapitaal niet. Maar het is ook een ideologische strijd. Het is ook een kruistocht tegen alles wat kunstenaar is en dus links is en dus nooit mee zal meestappen in het separatisme. De helft van de Vlamingen ziet kunst überhaupt als een elitaire hobby, terwijl de minister van Onderwijs ook die van Cultuur zou moeten zijn. En dit is dan nota bene een regering geleid door een flamingant, met wortels in een 'taal en cultuur'-beweging. Wat blijft daarvan over?

"En wat krijgen we in de plaats? Gemeentes die niet meer verplicht zijn een bibliotheekte onderhouden. Onder het mom van de gemeentelijke autonomie. Mogen gemeentes dan ook onder datzelfde mom stoppen met politiekorpsen te organiseren? In Zuid-Afrika zouden ze zich in townships in gloeiende glasscherven wentelen om naar een bibliotheek te kunnen gaan. Wij schaffen dat schouderophalend af.

"Maar ik wil niet alleen de regering bekritiseren. Het zijn ook onze grote huizen en instellingen. Die zijn veel te laffelijk stil gebleven. DeSingel, onze musea, het Festival van Vlaanderen, héél de reutemeteut: waar zijn die grote muilen, en de grote woorden? Het gaat hier om een hele sector die voor de zoveelste keer wordt zwartgemaakt, gemangeld en afgeknepen. Typisch Vlaams: eerst siddert en beeft men, en dan zwijgen we - 'het valt alles bij elkaar nog mee'. Hoe naïef kun je zijn? Volgende keer wordt opnieuw gesnoeid. Want dat is de enige visie op cultuur van deze parvenuclub."

Bloednoot©, met Tom Lanoye, Teun Verbruggen (l) en Nicolas Rombouts (r), 30-31/7 en 1/8, 22 uur, Elysée, Oostende, theateraanzee.be