El Salvador verscherpt oorlog tegen bendes en zet tienduizenden arrestanten vast in megagevangenis

De eerste 2.000 gedetineerden zijn afgelopen vrijdag overgebracht naar de gevangenis in Tecoluca, zo’n 75 kilometer van de hoofdstad San Salvador. President Nayib Bukele maakte dat bekend op Twitter met een gelikte propagandavideo. Te zien is hoe vermeende bendeleden, slechts gekleed in een witte korte broek, naar hun nieuwe onderkomen worden gebracht.

De naam van de nieuwe gevangenis, een van de grootste ter wereld, is veelzeggend voor de wijze waarop Bukele naar zijn strijd met de bendes kijkt: Centro de Confinamiento del Terrorismo (CECOT) of Centrum voor de Opsluiting van het Terrorisme. Het complex bestaat uit acht gebouwen met per gebouw 32 grote cellen van zo’n honderd vierkante meter.

Volgens de plannen zullen er straks 40.000 gedetineerden vastzitten, wat neerkomt op 156 gevangenen per cel. Elke gedetineerde heeft dus maar 0,64 vierkante meter ruimte. Bovendien moeten ze het per cel doen met twee toiletpotten en twee wastafels. “Dit wordt hun nieuwe huis gedurende tientallen jaren”, aldus Bukele die naar eigen zeggen “een oorlog tegen bendes” voert.

Zoals regeringsleiders ten tijde van ‘oorlog’ vaker doen, heeft Bukele de noodtoestand uitgeroepen. Dat gebeurde in maart vorig jaar, na een van de bloedigste weekeinden in decennia. Van 25 tot en met 27 maart kwamen 87 mensen om door bendegeweld, van wie 62 op zaterdag 26 maart. Zo’n aantal was sinds het einde van de Salvadoraanse Burgeroorlog in 1992 niet meer op één dag voorgekomen.

In eerste instantie zou de noodtoestand gelden voor een maand. Inmiddels is die al elf keer verlengd. Het geeft de autoriteiten vergaande bevoegdheden die zich niet verhouden tot een functionerende democratische rechtsstaat. Mensen kunnen zonder arrestatiebevel worden aangehouden en hebben geen recht op een advocaat. Kinderen vanaf twaalf kunnen worden vastgezet en de periode van voorarrest zonder aanklacht is verlengd.

Mensenrechtenorganisaties maken gewag van willekeur bij arrestaties. Iedereen die de uiterlijke kenmerken heeft van een bendelid, zoals tatoeages, kan worden aangehouden. Human Rights Watch spreekt van een beleid van “eerst arresteren, dan erover tweeten en vervolgens pas onderzoek doen”. In gevangenschap zijn ook zeker honderd arrestanten gestorven. Bukele zei in reactie op kritiek dat misschien in 1 procent van de gevallen sprake is van een foutieve arrestatie.

Op het eerste gezicht lijkt Bukeles hardhandige optreden tegen de bendes te werken. De hoeveelheid moorden is meer dan gehalveerd, van 1.147 in 2021 tot 496 in 2022. Daarbij moet wel in aanmerking worden genomen dat het aantal moorden in El Salvador al jarenlang afneemt, ook voordat Bukele in 2019 aantrad. In 2015 was nog sprake van 6.656 moorden, daarna is een gestage daling ingezet.

Op straat is inderdaad sprake van het bijna complete verdwijnen van bendeleden, blijkt uit journalistieke verslagen. Zo ging de Britse krant The Guardian langs in acht buurten in San Salvador, waar bendes de scepter zwaaiden: “In geen enkele was sprake van wat voor teken dan ook van bendeleden die voorheen drinkend en wiet rokend rondhingen op de hoek van de straat, terwijl ze constant de mensen in de gaten hielden.”

Een belangrijk verdienmodel van de bendes is afpersing. Sinds Bukeles guerra contra las pandillas begon, is het aantal afpersingszaken 80 procent gedaald. Dat zijn de officiële cijfers en onduidelijk is hoe betrouwbaar die zijn, maar volgens The New York Times zeggen ook ondernemers in El Salvador een sterke afname te zien.

Middel en kwaal

De Salvadoraanse krant El Faro spreekt in een commentaar van een “onbekend leven voor duizenden mensen, die de straat over kunnen steken, praten met hun buren, en hun leven kunnen leven, zonder dat bendeleden een pistool tegen hun hoofd zetten”. Dat is “ontegenzeggelijk een buitengewone verandering”.

El Faro is in het algemeen zeer kritisch op Bukele. In 2020 onthulde de krant dat Bukele onderhandelde met de belangrijkste bendes. Als zij minder zouden moorden en afpersen kregen hun leden privileges in de gevangenis.

Het relatieve succes van het optreden tegen de bendes kent een keerzijde, vindt El Faro, dat wijst op een teloorgang van democratische rechten: “De prijs die we hebben betaald is torenhoog. Het middel kan even erg zijn als de kwaal.” 2 procent van alle 6,3 miljoen Salvadoranen zit nu achter tralies. Naast de rechten van verdachten, is ook de persvrijheid aangetast. Wie berichten van bendes verspreidt, kan tot vijftien jaar cel krijgen.

Het is de vraag of de bendes nu zijn uitgeschakeld. Het opsluiten van onschuldige jonge mannen kan hen juist in de armen van bendes drijven. En Bukeles strijd is slechts symptoombestrijding. De oorzaken – armoede, ongelijkheid, werkloosheid, slechte zorg – zijn nog altijd aanwezig. Voor de Salvadoraanse bevolking lijkt dat vooralsnog weinig uit te maken. Zo’n 90 procent van de bevolking zegt achter Bukele te staan.