Eftelings Monsieur Cannibale: dikke lippen en een tamtam, dus racistisch?

Tierend zwierden wij in onze kuipjes in het rond. En zingend, uit volle borst: "Monsieur Cannibale (pam-pam-pam-pam!), je veux pas mourir. Monsieur Cannibale, laissez-moi sortir." Tijdens de vele uitstapjes naar de Efteling was een ritje in de kookpotten van Monsieur Cannibale steevast een hoogtepunt, met zijn dikke lippen, de zilveren lepel door het tussenschot van zijn neus geboord, de spillebenen gekruist over een enorme tamtam. Die vrolijke herinnering wordt vandaag overschaduwd door een aanklacht van racisme.

Protestgroep No More Oppresive Stereotypes (geen onderdrukkende stereotypes meer) eist actie van de Efteling, tegen Monsieur Cannibale en tegen een andere publiekstrekker uit het pretpark aan de Kaatsheuvel: Carnaval Festival, een reis rond de wereld in een treintje dat naast door mechanisch aangestuurde poppen verschillende plekken op de planeet uitbeeldt. Herkenbaar, karikaturaal, clichématig. En, volgens deze actiegroep, racistisch in de afbeelding van Aziaten en Afrikanen.

Voor de zoveelste keer botsen de wensen van activisten - weg met deze voor minderheden kwetsende, want racistische beelden - op de verdedigers van wat steevast traditie wordt genoemd: het is niet racistisch bedoeld, zeggen zij, dus is het geen racisme. En stop nu eens met onschuldig kindervertier te verpesten.

De attractie werd gebouwd in de jaren 80. Het racistisch karakter van Monsieur Cannibale is twee jaar geleden voor het eerst aangeklaagd door een journaliste van de Amerikaanse Wall Street Journal - ze kreeg doodsbedreigingen. In april wijdde een columnist van NRC zijn stukje aan het fenomeen ('een racistisch stereotype, ver voorbij Kuifje in Afrika'). Deze kritiek werd door de Efteling afgedaan als 'politiek', de bewuste beelden gerelativeerd als 'karakters uit verhalen'. "We zeggen ook niet dat alle stiefmoeders slecht zijn (Sneeuwwitje) of dat alle mensen met obesitas veel papier eten (Holle Bolle Gijs). Nu de protestgroep met acties in het park heeft gedreigd, reageert het bedrijf met een uitnodiging tot gesprek. Op sociale media vlogen voor- en tegenstanders elkaar meteen in de haren.

We moeten het debat tussen slachtoffers die gekwetste gevoelens claimen en daders die in zichzelf geen racisten zien juist kunnen overstijgen, vindt Olivia Rutazibwa, docent internationale relaties met focus op Europa en Afrika aan de universiteit van Portsmouth. "In de eerste plaats door klachten ernstig te nemen. En door, weg van de emoties, te willen zoeken naar een gemeenschappelijke basis: het bannen van racisme. De culturele canon wordt nog steeds sterk bepaald door een blanke hetero die meestal een man is. Dat moet diverser."

Jommeke

Kunnen we racisme in afbeeldingen objectiveren? Deels wel, vindt historica Gita Deneckere (UGent). "Veel elementen uit onze populaire cultuur worden momenteel herkend als racistisch." Ze noemt de film Tarzan, waarvan er deze week een nieuwe versie in de zalen komt. "In de versie uit de jaren 30 ligt het racisme voor wie er vandaag naar kijkt er heel dik op: de zwarten zijn afgebeeld als apen. Dat zag de kijker toen niet, vandaag is dat heel helder. Een remake had dat kunnen doorprikken in plaats van dezelfde racistische stereotiepen te gebruiken."

Ze noemt de kannibalenact daarom "niet onschuldig. Het is een verbeelding van diezelfde blik op de zwarte uit de koloniale tijd, zoals je ze vroeger ook zag op reclame voor exotische producten als chocolade, rijst en koffie." De Afrikaan wordt steevast afgebeeld als dommig, onbeschaafd, ondergeschikt. "Deze beelden kleuren de blik in negatieve zin, ook bij kinderen."

Kijk naar jobs, onderwijs, armoede, oorlog, zegt Rutazibwa. "Waarom aanvaarden we van bepaalde groepen minder dat zij er door worden getroffen dan andere? De constante blootstelling aan negatieve stereotypes vormt een verantwoording van structurele uitsluiting."

De aanklacht van die ongelijkheid ent zich vlot op emotionele symbolen, zoals Zwarte Piet. Maar een figuur als Zwarte Piet kan aangepast worden, bij een attractie in een pretpark is dat moeilijk. Misschien moeten die beelden dan maar weg, vindt Deneckere. "Omdat je het zo moeilijk kunt duiden. Tegelijk vind ik dat je racisme nooit onzichtbaar mag maken. Daar verdwijnt het niet mee." Daarom is zij ook kritisch voor een ingreep als die van het Amsterdamse Rijksmuseum om historische onderschriften van schilderijen over 'negerinnetjes' en 'roetmoppen' te herschrijven in neutrale woorden. "Een stuk gelaagdheid die iets zegt over de koloniale tijd waarin het beeld is gecreëerd, verdwijnt."

De vrees voor censuur of het wissen van het eigen verleden, vindt Rutazibwa geen sterk argument. "In Duitsland zou niemand er voor pleiten om een standbeeld van Hitler te laten staan, omdat de Duitsers niet langer dat soort samenleving willen. In haar omgang met de Holocaust heeft Europa overtuigend aangetoond dat het omkan met de schande uit het eigen verleden."