Een jaar na de val van Kaboel: ‘Toen de taliban Afghanistan overnamen, heeft ook Al Qaida een enorme boost gekregen’

Een jaar geleden namen de taliban Afghanistan weer over. Ondanks de dood van leider Al Zawahiri is ook Al Qaida in het land nog steeds springlevend, ziet arabist Pieter Van Ostaeyen (KU Leuven). ‘Ik hoorde Al Zawahiri bijna elke dag in propagandaboodschappen.’

“In 1998 liep ik rond op het Hooverplein in Leuven”, haalt Van Ostaeyen (45) een herinnering op over hoe de passie voor arabistiek bij hem is ontstaan. “Ik zag er in een krantenwinkel Al Quds liggen, met een fatwa van Osama Bin Laden op de voorpagina (tegen de Verenigde Staten en hun bondgenoten, YV). Die krant heb ik nog steeds.”

Van Ostaeyen was toen nog een geschiedenisstudent, maar heeft zich via de omweg van de kruistochten ook in de arabistiek gespecialiseerd. Hij werkte een tijdlang in de privésector en vanaf het moment waarop de eerste Belgen naar Syrië vertrokken, volgde hij de wereldwijde jihad opnieuw op de voet. Ondertussen is hij aan de KU Leuven bezig aan een doctoraat over hoe Al Qaida en Islamitische Staat sociale media gebruiken.

Zo houdt hij het reilen en zeilen van de terreurgroepen in het oog. Maandag was het exact een jaar geleden dat de Afghaanse hoofdstad Kaboel viel. “Toen de taliban Afghanistan overnamen, heeft ook Al Qaida een enorme boost gekregen”, zegt Van Ostaeyen. “De terreurbeweging was eigenlijk langzaamaan uit een dal aan het kruipen.”

Hoe moet het verder met Al Qaida nu de VS de leider, Ayman Al Zawahiri, in Kaboel hebben omgebracht?

“De vraag is wie nu het leiderschap op zich gaat nemen. De kandidaat met de meeste kans om het te maken is de voormalige Egyptische legerkolonel Sayf Al Adl. Hij is al een longtimer in Al Qaida en zou zelfs ingestaan hebben voor de opvoeding van Hamza Bin Laden, de zoon van Osama. In een recent rapport van de VN worden vier namen genoemd van mogelijke opvolgers. Een andere grote kanshebber is de schoonzoon van Al Zawahiri, Abd Al Rahman al Maghribi. Hij zou net als Al Adl in Iran zitten.”

Al Qaida is ondertussen ook actief in Jemen en Mali. Moeten we Al Qaida dan nog steeds zien als één terreurgroep?

“Vooral in de Afrikaanse landen Mali en Somalië staat Al Qaida heel sterk. In Somalië is de beweging Al Shabaab gelinkt aan Al Qaida. Dan is er ook nog een subgroep actief in het Indische subcontinent. In Afrika hebben de verschillende takken meerdere duizenden strijders, in Afghanistan nog hooguit enkele honderden.

“Maar de leiding van de organisatie zit wel in Afghanistan en gaat terug op het oorspronkelijke netwerk rond Bin Laden. Ook al zijn er dus verschillende subgroepen, het centrale leiderschap lag nog steeds duidelijk bij Al Zawahiri. Hij zette de algemene richtlijnen uit en de subgroepen beslisten dan welke acties ze zouden nemen.”

Al Zawahiri bleef dus het gezicht van Al Qaida?

“Inderdaad. Voor mij is het zelfs wat bevreemdend dat hij nu weg is, want ik hoorde hem de voorbije tien jaar quasi elke dag. Zijn gezicht verscheen overal in de propaganda en hij verspreidde audioboodschappen die vaak wel een uur duurden. Die toespraken waren zo langdradig dat ze vervelend werden. Een charismatische figuur was hij zeker niet. Toch is hij er in geslaagd om Al Qaida al die tijd bij elkaar te houden.”

Wat was zijn achtergrond eigenlijk?

“Hij was afkomstig uit Egypte en kwam uit een zeer vooraanstaande familie. Zijn grootvader was een gezaghebbend geleerde aan de Al-Azharuniversiteit. Voor de soennitische islam kan je deze universiteit, trouwens een van de oudste ter wereld, vergelijken met het Vaticaan. Al Zawahiri is zelf dokter geworden en heeft zich gespecialiseerd in oogchirurgie. Hij woonde een tijd in Groot-Brittannië en er wordt zelfs beweerd dat hij ook in Nederland heeft gewerkt.

“In 1981 is in Egypte president Sadat om het leven gebracht. De beweging ‘Islamitische jihad’, mee opgericht door Al Zawahiri, werd toen verdacht van de moord. Er zijn ook beelden waarin hij vanachter de tralies een scheldtirade in perfect Engels afsteekt. Die toonden al waartoe de man in staat zou zijn. Hij werd dus de mastermind achter 9/11 en in 1998 zat hij ook al achter de aanslagen op de Amerikaanse ambassades in Dar es Salaam en Nairobi.”

Hij werd ook de lijfarts van Osama Bin Laden. Hoe was hun relatie?

“Hij heeft hem ontmoet in Saudi-Arabië en was erbij toen Qaidat Al Jihad, letterlijk: ‘De basis voor de jihad’, werd opgericht. Dat is wat wij nu kennen als Al Qaida. Bin Laden was toen de ideoloog. Al Zawahiri was de man die de focus wilde verleggen van de near enemy naar de far enemy. Hij wilde de VS treffen met aanslagen en dan de marionetregimes aanpakken in het Midden-Oosten.”

Dan is het toch verbazingwekkend dat hij zo lang uit de handen van de VS kon blijven?

“Absoluut. Dat bewijst nogmaals dat er een bijzonder sterk netwerk achter Al Zawahiri zat dat hem de hand boven het hoofd hield.”

In Kaboel verbleef hij in een huis van een naaste medewerker van Sirajuddin Haqqani, de minister van Binnenlandse Zaken bij de taliban. Wat weten we over hem?

“Deze familie zit achter het Haqqani-netwerk, een soort subgroep binnen de taliban die erg extremistisch is en al veel dodelijke aanslagen heeft gepleegd. Op dat vlak verschillen ze eigenlijk van de rest van de taliban, die een in verhouding meer gematigde Deobandi-islam aanhangen. Die stroming is in de negentiende eeuw in India ontstaan. Het Haqqani-netwerk staat dus ook heel dicht bij Al Qaida. Er wordt zelfs verondersteld dat de Haqqani’s Al Zawahiri in Kaboel onderdak hebben gegeven, zonder medeweten van de rest van de taliban. Of het waar is, dat weet ik niet.”

Eén jaar na de machtsovername is Afghanistan een internationale paria en gaat het land een hongerwinter tegemoet. Hoe is het volgens u verder met het land gesteld?

“Niet al te best, natuurlijk. Alles wat vrouwenrechten aangaat, zit er nu ook below zero. De laatste tijd is IS-K, de Afghaanse tak van IS, ook zeer actief in het land. Zij plegen vooral sektarische aanslagen op sjiitische doelwitten. Op vrijdag 5 augustus was er nog een zware aanslag in Kaboel, op de vooravond van een sjiitische feestdag. Ook de taliban beschouwen IS-K als een van hun grootste vijanden.”

Heeft IS ook iets te winnen bij de dood van Al Zawahiri?

“Misschien zullen enkele Al-Qaidastrijders zich nu aansluiten bij IS. Alles hangt af van wie de nieuwe Al-Qaidaleider wordt. Als dat een charismatische figuur is, zal de invloed van Al Qaida volgens mij opnieuw toenemen. Toen de VS Bin Laden uitschakelden, heeft het maar een paar weken geduurd of Al Zawahiri werd al aangeduid als de nieuwe leider. Nu zijn we al twee weken verder en we weten nog steeds niets.

“Je zou kunnen zeggen dat dit een uitgelezen kans is voor de nieuwe kalief van IS om zich bekend te maken, in een poging om zo het leiderschap over alle jihadisten ter wereld op te eisen. Maar dan moet hij dus uit de schaduw treden en dat blijft voor hem te gevaarlijk. De oorspronkelijke leider van IS, Abu Bakr Al Baghdadi werd in 2019 uitgeschakeld. Zijn opvolger werd ook relatief snel omgebracht. De huidige kalief van IS heeft zich nog nooit laten horen. Er zijn ook geen beelden van.”

Hoe stond Al Zawahiri eigenlijk tegenover IS?

“Hij wilde zich duidelijk afzetten tegen IS. Een van de belangrijkste teksten van Al Zawahiri was naar mijn mening die met de General Guidelines for Jihad. Daarin riep hij bijvoorbeeld op om geen aanslagen te plegen op markten of moskeeën. Dat was in 2013, dus lang na de aanslag op de WTC-torens. Al Qaida wilde zich ermee positioneren als een groep die enkel legitieme doelwitten aanvalt en dus geen plaatsen waar ook vrouwen en kinderen zijn. IS heeft er totaal geen problemen mee om vrouwen en kinderen naar de verdoemenis te bombarderen.”

U verwees daarnet naar een VN-rapport. Daarin staat ook dat het nog steeds de ambitie is van Al Qaida om terug te keren naar de ‘global jihad’. Hoe ziet u dat?

“Voorlopig is Al Qaida vooral bezig met consolideren. In de Sahel zien we dat de groep sterk groeit. Samen met Somalië zijn dit de belangrijkste kampen voor de terreurbeweging. Er wordt zelfs gevreesd dat Al Qaida zich in Afrika kan uitspreiden naar de Atlantische kust, dan zou het over een bijzonder groot terrein actief zijn. De kans bestaat dat Al Qaida opnieuw het Westen kan treffen als het zich beter kan organiseren, maar voorlopig focussen al die subgroepen zich op hun eigen terrein.”

Moeten we in België nog vrezen voor nieuwe aanslagen?

“Wel, je moet er altijd van uitgaan dat er gekken rondlopen die zich laten inspireren door zulke terreurgroepen. Het dreigingsniveau staat in België nog steeds op twee. Dat betekent dus dat er altijd een mogelijkheid is op nieuwe aanslagen.”

U beheert samen met een journalist van Het Laatste Nieuws een database met 2.189 namen van Belgische jihadstrijders. Staan er daar nog mensen op van wie u denkt dat ze gevaarlijk zijn?

“Jazeker, in die database zitten 130 Belgische strijders van wie we niet weten of ze nog in leven zijn. Misschien zitten ze nog in Syrië of misschien hebben ze ondertussen een ander terrein opgezocht. De volgende jaren zullen ook meer en meer Syrië-strijders terugkeren. Diegenen die hier veroordeeld zijn, komen ook weer vrij en dan moet men zich afvragen of ze wel zijn gederadicaliseerd.

“Ik ken een man die tot de kern van IS behoorde en nu in Noorwegen vastzit. Tot voor kort verspreidde hij online nog steeds radicale boodschappen. Kijk ook maar naar Jean-Louis Denis, die Syrië-strijders heeft geronseld. Hij is ervoor veroordeeld, maar kwam in 2018 weer vrij. Hij heeft zich laten ontvallen dat hij nu misschien nog meer geradicaliseerd is dan ooit.”