Een geslepen lobby: hoe een Russische diamant-oligarch zaken kan blijven doen vanuit België

Hoewel Rusland hofleverancier is van de diamanthandel in Europa, blijft de sector gespaard van Europese sancties. Waarom kan oligarch Sergej Ivanov verder doen vanuit Antwerpen, terwijl Biden hem wel viseert?

Op 24 februari, enkele uren nadat Poetin ‘een speciale militaire operatie’ in Oekraïne aankondigt en de oorlog start, maakt het Amerikaanse ministerie van Financiën nieuwe sancties bekend. De regering-Biden richt zich daarbij onder meer op “families dicht bij Poetin”. Zo komt Sergej Sergejevitsj Ivanov op de lijst, samen met vijf andere “invloedrijke Russen in de binnenste kring van Poetin en in elitaire machtsposities binnen de Russische staat”.

De 41-jarige Sergej S. Ivanov is de zaakvoerder van Alrosa, een Russische diamantgigant. Dertig procent van de ruwe diamanten in de wereld komen uit Rusland, en 90 procent daarvan is in handen van Alrosa.

Een beperking van de activiteiten van Alrosa raakt ook de Russische staat. Rusland bezit een derde van de aandelen van Alrosa. De grootste mijnbouwactiviteiten gebeuren in het Siberische Jakoetië, een autonome republiek binnen de Russische federatie die nog eens 25 procent van de aandelen in handen heeft. Alrosa is, kortom, een staatsbedrijf.

Biden legt de import van Russische diamanten in de VS droog, maar dat heeft een beperkte impact. De VS zijn vooral een afzetmarkt voor afgewerkte, geslepen diamanten, voornamelijk uit India, waarvan niet te zien is dat ze ooit van Alrosa kwamen. Volgens een Amerikaanse organisatie die juweliers bijstaat met juridisch advies hopen de VS dat andere landen zich bij dit verbod aansluiten en de uitwegen voor Russische diamanten zo beperken.

“De Amerikanen rekenen op de andere handelscentra Antwerpen, Dubai en Mumbai, net omdat diamant zo moeilijk te traceren is”, zegt Hans Merket, onderzoeker bij het onafhankelijk onderzoeksinstituut IPIS.

Als New York de juwelier is, dan is Antwerpen de groothandel. Vorig jaar verkocht Alrosa meer dan een derde van zijn ruwe diamanten in Antwerpen. Maar ook na meerdere sanctierondes laat Europa de diamant ongemoeid. Hoe dat komt, is een spel in de coulissen van de Europese instellingen, de Belgische diplomatie, de Antwerpse diamantlobby en de slagkracht van een Russische gigant.

Oligarchen

Sergej Sergejevitsj Ivanov werd op zijn 36ste CEO van Alrosa, maar al op zijn 25ste was hij eerste vicevoorzitter van Gazprombank, dat eveneens tegen Amerikaanse sancties aankijkt. Hij is een typevoorbeeld van het feodale systeem van Poetin, waarbij de president posities uitdeelt aan feodale heren.

Ivanovs vader spreidde het bedje. Sergej Borisovitsj Ivanov (69) is een van de zogeheten siloviki, de sterke mannen: ex-KGB’ers die tot Poetins dichte kring behoren. In de jaren 70 werkten de twee nauw samen voor dezelfde KGB-eenheid in Leningrad. Na de ineenstorting van de Sovjet-Unie nam Poetin hem mee naar de opvolger van die geheime dienst, de FSB, en in 2000 was Ivanov senior aanwezig bij Poetins inhuldiging tot president in het Kremlin.

Terwijl Ivanov senior opklom tot stafchef van de president, reeg zijn zoon bestuursfuncties aan elkaar bij de grote Russische banken en verzekeraars.

Ondertussen heeft Sergej Borisovitsj Ivanov de bevoegdheden Natuurbescherming en Transport. Daaronder valt ook het natuurbehoud in het Arctische gebied en de smeltende permafrost in Siberië, waar het bedrijf van zijn zoon zijn grootste mijnen heeft.

‘Bloeddiamanten’

Alrosa gaat prat op verantwoord ondernemen, maar in 2017 overleden acht arbeiders bij een overstroming in de Mir-mijn in Jakoetië en vorig jaar kwam Alrosa in opspraak omwille van dodelijk vervuild rivierwater in Congo.

“Eigenlijk staat Alrosa binnen de industrie bekend als een redelijk verantwoordelijke speler, net omdat die grote mijnbouwbedrijven imagogevoeliger zijn, maar dat wil niet zeggen dat het nooit misgaat”, zegt IPIS-onderzoeker Merket. IPIS maakt deel uit van een coalitie van middenveldorganisaties die zetelen in het overlegorgaan van het Kimberley-proces, dat met overheden en industrie conflictdiamanten uit de handel moet houden. Gezien de oorlog in Oekraïne vragen ze dat het overlegorgaan met spoed samenkomt.

Ian Smillie, aanvoerder van de campagne tegen bloeddiamanten en auteur van meerdere boeken over het thema, vindt dat na de Amerikaanse sancties ook Antwerpen moet volgen. “Het Alrosa-kantoor moet sluiten en de toegang tot de Antwerpse verkoop- en beursfaciliteiten moet hen worden ontzegd”, schrijft hij in een opiniestuk.

Alrosa verkocht vorig jaar voor 4,2 miljard dollar (3,8 miljard euro) aan diamanten. Dat is zeer weinig in vergelijking met de Russische handel in olie en gas, maar niet verwaarloosbaar. Bovendien kocht het Russische ministerie van Financiën in het verleden diamanten van Alrosa op, om de prijs op te drijven, en die houdt het achter, zoals een goudreserve. “Het is een staatsgeheim hoeveel diamanten Rusland in kas heeft, maar gezien diamant als een van de weinige sectoren gevrijwaard blijft van sancties, kan dit een manier zijn voor het land om geld en buitenlandse valuta op te halen en de oorlog te financieren”, zegt Merket.

Geen lobbying?

Even zag het ernaar uit dat ook Europa de Russische diamant aan banden zou leggen. Twee dagen voor de invasie van Oekraïne kondigt Josep Borell, de hoge vertegenwoordiger van de Europese Unie voor Buitenlandse Zaken en Veiligheidsbeleid, een eerste pakket sancties aan. “Niet langer shoppen in Milaan, feesten in Saint-Tropez, geen diamanten in Antwerpen meer. Dit is een eerste stap”, tweet Borell.

Een bericht dat hij kort daarna al verwijdert, zonder uitleg. Een dag later bericht The New York Times dat verschillende Europese landen uitzonderingen vragen op de sancties. Italië wil zijn luxegoederen uit het akkoord houden, België zou niet willen dat sancties de diamantsector raken.

De federale regering ontkent meteen expliciet dat ons land gelobbyd heeft voor de Antwerpse belangen. “Er is vanuit de Belgische regering hierover geen enkele lobby geweest”, schrijft de woordvoerder van premier Alexander De Croo op Twitter.

Ons land zou niet gevraagd hebben om de handel in Russische diamanten uit het sanctiepakket te halen – omdat diamanten nooit in de sancties zaten. Maar in de voorbereidende gesprekken over die sancties heeft België wel aangegeven dat restricties op de diamantinvoer lastig liggen. Dat ging zo. Al met de Russische troepenopbouw in december polste de Europese Commissie bij lidstaten met de vraag welke sectoren erg afhankelijk zijn van de handelsrelaties met Rusland.

“Alle lidstaten, in kleine groepen, werden uitgenodigd mondeling toelichting te geven bij hun economische banden met Rusland en hun blootstelling in het geval er sancties zouden worden genomen”, zegt de woordvoerder van minister van Buitenlandse Zaken Sophie Wilmès (MR). “Op basis van de consultaties met de verschillende lidstaten heeft de Commissie beslist hoe Rusland zo zwaar mogelijk te raken en tegelijk de impact op de lidstaten zoveel mogelijk te spreiden en te beperken. België heeft daar zijn volle medewerking en steun aan verleend, en heeft op geen enkel moment verzocht gevoelige sectoren uit de sanctiepakketten te verwijderen.”

Ons land heeft in die voorbereidende fase aangegeven dat de Russische edelstenen erg belangrijk zijn voor de Belgische diamantsector. Maar noem het vooral geen lobbying, klinkt het in de federale regering. Alle gecontacteerde betrokkenen beamen: dit is een normaal diplomatiek proces. De Morgen vroeg zowel bij de federale regering als bij de Europese Commissie welke sectoren dan precies op het Belgische lijstje stonden. Die informatie wordt afgeschermd, wegens te gevoelig.

De diamantsector blijft uiteindelijk buiten schot. Nochtans schat econoom Ivan Van de Cloot, van denktank Itinera, de toegevoegde waarde van de Russische diamanten niet zo hoog in. En in tegenstelling tot sancties op gas en olie zou het de gewone Europeaan weinig pijn doen. Maar dat is niet het idee dat leeft bij de Belgische diplomatie en regering.

Twee handen op één buik

Off the record stellen diplomaten dat diamant 4 tot 5 procent van ons bruto binnenlands product vertegenwoordigt en 30.000 jobs, cijfers die de afgelopen weken ook in media verschenen. Dat zijn letterlijk de talking points van het Antwerp World Diamond Centre (AWDC), de lobbygroep van de Belgische diamantsector. Die liet 15 jaar geleden een studie uitvoeren door de KU Leuven, die uitkwam op 6.600 directe en 26.000 indirecte jobs. Die cijfers zijn niet onbetwist. Een recente telling van de stad Antwerpen komt tot veel lagere getallen. Het AWDC stelt dat zonder Russische diamanten op korte termijn 10.000 jobs in gevaar zijn.

Het AWDC en Alrosa zijn twee handen op één buik. In december, toen de Europese Commissie sancties voorbereidde, hernieuwden de twee organisaties een samenwerkingsovereenkomst. Ari Epstein, CEO bij AWDC, deelde op sociale media een foto van hem en Sergej S. Ivanov en benadrukte dat het akkoord Antwerpen de kans geeft om “de belangrijkste poort naar de wereld te blijven voor Russische diamanten”.

De overeenkomst werd voor het eerst getekend in 2018, in Moskou, in aanwezigheid van niet enkel Ivanov, maar ook Antwerps burgemeester Bart De Wever (N-VA). De stad Antwerpen heeft ook een samenwerkingsovereenkomst met het AWDC, waarin de stad zich engageert om de punten te realiseren uit een eisenpakket dat het AWDC voor de verkiezingen opstelde.

Draaideur

De diamantlobby onderhoudt goede banden met de Belgische politiek. In 2010 lanceerde een groep parlementsleden een ‘diamantclub’: zij zouden de belangen van de Antwerpse diamant verdedigen in de Kamer. De partijen die er deel van uitmaakten, schaarden zich enkele jaren later achter de Karaattaks, een fiscaal gunstregime voor de diamantsector.

De afgelopen jaren draaide de deur tussen politiek en lobby ook op volle toeren. Een AWDC-medewerker die de banden met de politiek moest onderhouden, kreeg een belangrijke functie op het kabinet Justitie van Vincent Van Quickenborne (Open Vld), en zeker drie woordvoerders van CD&V en Open Vld trokken naar het AWDC.

Dat de Belgische diplomatie de talking points van de lobby overneemt, hoeft niet te verbazen. Topdiplomaten komen met de regelmaat van de klok op bezoek, of het AWDC bezoekt hen op hun post in het buitenland. “De steun van onze diplomaten wereldwijd is onontbeerlijk voor de Belgische diamantsector”, tweette het hoofd public affairs bij AWDC bij een selfie uit Dubai met de Belgisch ambassadeur, een week voor de Russische inval en de Amerikaanse sancties tegen Ivanov en Alrosa.

Heeft de Belgische diplomatie sancties tegengewerkt, omdat ze verblind is door de blingbling van de diamantlobby? Het is ingewikkelder.

De Belgische belangen en die van de lobby lopen voor een groot stuk gelijk. Er is niet enkel het belang van de sector voor onze economie, maar België kan zich in diplomatieke contacten ook groter voordoen dankzij dat kleine steentje.

Op alle niveaus is het idee doorgedrongen dat als Antwerpen Russische ruwe diamanten uitsluit, Alrosa de weg van de minste weerstand volgt: richting Dubai, om niet meer terug te komen. Dan heeft België in eigen vlees gesneden zonder de oligarchen en de Poetin-regering pijn te doen. Dat is ook wat het AWDC de afgelopen weken in media verkondigde, onder meer met de hulp van een professor van UAntwerpen die tevens aan de lobbygroep verbonden is.

“Diamanten zijn compact en makkelijk te verplaatsen, in tegenstelling tot gas en olie waarvoor pijpleidingen, infrastructuur en investeringen nodig zijn,” zegt het AWDC, dat ook aangeeft dat het rechtstreeks heeft gelobbyd bij de EU. “Net zoals de andere sectoren in ons land, informeren wij de EU over de impact van de voorgestelde sancties.”

Tegelijk is de vraag hoe het AWDC, Antwerpen en België zich nog kunnen profileren als het meest ethische handelscentrum, als een kwart van je diamanten indirect de Russische oorlogskas financiert? Het AWDC zegt in een reactie dat de Antwerpse diamantbedrijven zelf moeten “beslissen hoe ze omspringen met deze nieuwe realiteit”.

Bij Alrosa komen er geen antwoorden op de vragen van De Morgen, ondanks aandringen bij de Belgische en Russische vestiging van het bedrijf. Maar CEO Sergej S. Ivanov is in 2018 al eens geconfronteerd met een vraag over de sancties tegen Russen na de invasie in de Krim. “Voor zover ik weet, zouden de Belgische en de EU-regering alles in het werk stellen om te voorkomen dat diamanten aan banden worden gelegd”, zei hij toen in een tijdschrift uitgegeven door het AWDC. “Ik ben er gerust in dat de Belgische premier geen Amerikaanse sancties zou ondersteunen.”