Econoom Koen Schoors over uw energie, uw vastgoed en uw spaargeld: ‘Wij hebben die kernenergie niet nodig’

Econoom Koen Schoors (52) denkt dat de energiefactuur niet blijft stijgen. De prijzen van het vastgoed ook niet. Voor uw spaargeld heeft hij een goede raad: een deel moet naar de beurs. ‘We hebben een investeringsrevolutie nodig.’

“Dat kan mij enorm irriteren”, zegt Koen Schoors, hoogleraar economie aan de UGent. “Mensen die zeggen dat belastingen betalen hetzelfde is als je geld in een bodemloze put gooien. Wij hebben de beste ziekenhuizen ter wereld, met publiek geld. Verschillende van onze universiteiten staan in de top 100 van de wereld, en toch betaal je als student nauwelijks inschrijvingsgeld. Ons wetenschappelijk onderzoek leidt tot talloze spin-offs, die zorgen voor innovatie en economische groei. Hoezo, bodemloze put?”

Qua dienstverlening en papierwerk schieten onze overheden hier en daar wel tekort, vindt Schoors. “Maar als je zegt dat je voor die 50 procent belastingdruk te weinig terugkrijgt, moet je wel heel specifiek zijn. Sommige aspecten van de overheid zijn ondermaats, maar op andere vlakken scoren we fantastisch. En iedereen die hier belastingen betaalt, maakt gebruik van onze wegen, onze openbare veiligheid, en niet te vergeten: de coronasteun. Ik ben ervan overtuigd dat heel wat mensen die we terugvinden in de Pandora Papers, die dus belastingen hebben ontdoken, het voorbije anderhalf jaar wél de nodige steun hebben geïncasseerd. Kom dan niet klagen over die bodemloze put, alstublieft.”

Koen Schoors is hoogleraar economie aan de UGent, en sinds kort ook ondervoorzitter van de Federale Participatie- en Investeringsmaatschappij – kortweg FPIM – waar hij op voordracht van Groen door de federale overheid werd benoemd. “Ik heb daar niet voor gesolliciteerd”, zegt hij. “Maar omdat ik het een belangrijk instrument van de overheid vind, heb ik de opdracht aanvaard. Op voorwaarde dat ik volkomen onafhankelijk blijf.”

Maar u bent een groene econoom?

“Nee, ik ben gewoon een econoom. En ik vind dat groene economie verstandige economie is.”

U bent bijvoorbeeld voor een circulaire economie.

“Ons systeem is vandaag inefficiënt. We gooien te veel weg, omdat veel dingen als afval worden beschouwd. Terwijl afval molecules zijn die zich op het verkeerde moment op de verkeerde plaats bevinden. In een duurzame wereld bestaat het concept ‘afval’ niet meer: het afval van de ene is de grondstof van de andere.”

Wat vindt u van het ecologische idee dat we de economische groei een halt moeten toeroepen? Volgens sommigen moet het hele kapitalistische systeem op de schop.

“Het idee dat we het met minder moeten doen, dat we naar degrowth moeten, is een economisch onderzoeksveld op zich. Het is een waardevol idee, maar het volstaat niet.”

Maar is het mogelijk? Wij kunnen het misschien met wat minder doen, maar er zijn nog heel wat landen die groei nodig hebben, om ons welvaartsniveau te bereiken.

“Mensen van de degrowth-beweging vinden dat een extra argument voor ons om het met minder te doen. Maar voor mij is dat een probleem van de tweede orde. Hoe je het ook bekijkt, linksom of rechtsom, het systeem moet CO2-neutraal worden. Als we daar niet in slagen, is het klimaat straks volledig om zeep.”

Volgens echte, diepe ecologen moeten we het zelfs in een CO2-vrije wereld nog altijd met minder doen.

“Ik vraag dat soms tijdens discussies: beeld je in dat je over een oneindige hoeveelheid energie beschikt die goedkoop en klimaatvriendelijk is: vind je dan nog altijd dat we het met minder moeten doen? Als je die vraag positief beantwoordt, ben je voor mij niet meer rationeel. Dan heb je een ideologische overtuiging zonder basis in onderzoek. Ik ben voor handel, omdat die tot groei en meer welvaart leidt. Alleen zijn er grenzen aan de handel, vanwege de nadelige effecten. Maar als je handel kunt drijven zonder externe effecten zoals milieuvervuiling en sociale uitbuiting, dan ben ik daar uiteraard voor.”

Kunnen we de fossiele energie vervangen door hernieuwbare, zonder gebruik te maken van de ook zeer klimaatvriendelijke kernenergie?

“Ja. Dat is geen geloof, dat is een feit. Zo’n systeem kun je bouwen zonder kernenergie. Het ideale systeem is wat ik noem overgeproportioneerd: we gaan zo veel windmolens en zonnepanelen extra zetten dat we ook genoeg energie hebben als het niet waait of de zon niet schijnt. Op de meeste dagen hebben we dan te veel energie, zodat de prijzen ’s nachts zelfs negatief kunnen zijn. En we gebruiken onder meer batterijen om energie op te slaan voor het geval we in de winter geen zon of wind hebben.”

En dat kan overal ter wereld?

“Ja, dat kan perfect, als je het breed genoeg bekijkt en de internationale elektriciteitsnetwerken goed genoeg met elkaar verbindt.”

Frankrijk, en andere Europese landen, gaan nochtans miljarden investeren in onderzoek naar nieuwe vormen van kernenergie.

“Die landen moeten maar doen wat ze denken dat ze moeten doen, maar wij hebben die kernenergie niet nodig. Kernenergie wordt almaar duurder, terwijl wind en zon almaar goedkoper worden. Bovendien heb je bij de bouw en de afbraak van kerncentrales wel CO2-uitstoot. Bij de productie van zonnecellen en windmolens ook, maar minder.”

Wat met de nieuwe, kleine, modulaire thoriumreactoren?

“Die zijn ook duur, en die moet je na verloop van tijd ook afbreken. We moeten altijd onze ogen openhouden voor elke nieuwe technologie en onderzoek stimuleren. Maar nu staat het systeem op z’n kop. Als je nucleaire energie produceert is dat de baseload, de basislading op het netwerk. En telkens als er energie te veel is, worden niet die centrales uitgezet, maar de windmolens. Gevolg: windmolens worden daardoor minder rendabel, waardoor er minder in wordt geïnvesteerd en er meer subsidies nodig zijn om molens te stimuleren. Als je de nucleaire energie eruit haalt, wordt wind de baseload, en dan wordt die sowieso rendabeler, zonder subsidies.”

Dus de bewering dat lange twijfel over de sluiting van de Belgische kerncentrales investeringen in hernieuwbare energie heeft tegengehouden, klopt?

“Natuurlijk klopt die bewering. Als je nucleair behoudt, wordt er minder geïnvesteerd in wind en zon, dat is logisch. Daarom hebben we die jarenlang zo moeten subsidiëren. Je moet duidelijkheid creëren en dan kun je stoppen met subsidiëren. De nucleaire sector is trouwens geen vragende partij om te blijven draaien, die zijn hun mensen allang aan het heroriënteren. Een duidelijke kernuitstap biedt een helder kader. Het lijkt mij goed als onze federale regering dat zo snel mogelijk doet.”

Waarom is energie vandaag zo duur? Betalen wij nog altijd Turteltaks, waarmee al die subsidies in hernieuwbare energie werden afgelost?

“Laten we die naam niet meer gebruiken, die taks was niet de schuld van toenmalig minister Annemie Turtelboom, maar van de hele Vlaamse regering. Laten we het dus de Vlaamse-regeringstaks noemen. Die kost is ondertussen grotendeels uit onze facturen verdwenen. De prijsstijging die we vandaag meemaken is vooral te wijten aan de stijging van de energieprijs zelf. De overheid kan meer greep krijgen op de energiefactuur door een aantal federale toeslagen en kosten te vervangen door accijnzen. Dat is wat er nu gebeurt. Op termijn kunnen we dan de accijnzen op elektriciteit laten dalen, terwijl die op gas hetzelfde blijven of stijgen.”

Want van gas moeten we af?

“Helemaal. Al hebben we nu een paar nieuwe gascentrales nodig om te voorkomen dat straks het licht uitgaat. Dat is verantwoord in het kader van de transitie. Binnen twee decennia kunnen we voorgoed van het gas af voor elektriciteitsproductie. Maar één advies: als u vandaag zonnepanelen op uw huis legt, haalt u dat er zeker uit. Die panelen zijn echt goedkoop geworden. Dat de gasprijzen nu zo hoog zijn, heeft onder meer te maken met kartelvorming door Rusland en andere landen. Die creëren schaarste en manipuleren zo de prijs – zoals dat in de jaren 70 met de olieprijs gebeurde. Maar tegelijk hebben zij door dat alles groen wordt. De grote investeerder in groene energie is Saudi-Arabië.”

Jaagt de economische groei na corona de energieprijzen ook de hoogte in?

“Ja, de economie herstelt razendsnel, omdat de overheid er zoveel geld in heeft gepompt. Doordat het inkomen van mensen werd gered, kan de economie nu snel heropleven. De vraag stijgt snel, en het aanbod stokt nog. Daardoor krijg je speculatieve energieprijzen. Maar dat blijft niet duren, er komt een moment dat onze factuur weer gaat dalen.”

Als gas nog duurder zal worden, en elektriciteit zal dalen in prijs, versterkt de overheid dan niet de mensen die zonnepanelen kunnen betalen, terwijl ze de mensen die dat niet kunnen betalen, nog extra belast?

“Dat is een goede opmerking. Maar de mensen die het wat minder hebben, zijn ook de eerste slachtoffers van de klimaatopwarming – in Wallonië waren het niet de rijken die te lijden hadden onder de overstromingen. Maar het is duidelijk dat een energietransitie ongewenste sociale neveneffecten heeft. Nu heeft de regering beslist om het sociale tarief uit te breiden, niet voor iedereen, maar voor de mensen die het nodig hebben. Dat vind ik een goede zaak. Wie voorlopig niet zonder gas kan, moeten we nu helpen. Door sociale tarieven, niet door de prijs te verlagen. Wie rijk is, moet die hogere prijs maar zelf betalen.”

Maar de middenklasse klaagt, dat is duidelijk.

“Akkoord, maar de klimaatopwarming is echt, en die lossen we niet op door erover te babbelen. Mensen die geld hebben, zullen moeten investeren. En voor wie het geld niet heeft om zijn huis bijvoorbeeld te isoleren, moeten we een fonds oprichten. Je zou wijk per wijk in kaart kunnen brengen wat er moet gebeuren, dat voor een stuk financieren met zo’n rollend fonds, zodat de eigenaars niet alles hoeven te betalen.”

Wat met mensen die helemaal géén geld hebben om hun huis te isoleren?

“Met zo’n fonds kun je allerlei formules uitwerken. Zo zou je kunnen afspreken dat die mensen nu zo goed als niets moeten betalen, maar dat een stuk van de meerwaarde van hun huis bij de verkoop later terug naar dat fonds vloeit. Het fonds verbouwt uw huis, en u betaalt terug met een deel van de meerwaarde bij de latere verkoop – bijvoorbeeld bij oude mensen die in hun huis willen blijven wonen, maar geen geld hebben voor renovatie.”

Laten we even naar de begroting kijken, zonder alle details te overlopen. Wat is uw globale oordeel?

“Het is een goede begroting. Er zit een idee achter. Ik heb het gevoel dat de verschillende partijen elkaar iets hebben gegund. Dat is een goede zaak. Het is een degelijk akkoord.”

Welke grote evenwichten ziet u?

“De arbeidsmarkt wordt een beetje versoepeld: nachtwerk en e-commerce worden wat makkelijker, als de sociale partners het daarover eens geraken. Dat is goed. Er worden een aantal sociale maatregelen genomen die niet uit de hand lopen. De crisisheffing die al op onze belastingbrief staat sinds wijlen Jean-Luc Dehaene ons moest voorbereiden op de toetreding tot de eurozone, wordt afgebouwd. En er is een shift wég van lasten op arbeid, naar een béétje meer op kapitaal en milieu.”

Volgens uw collega-econoom Paul De Grauwe heeft het weinig zin om hier en daar een paar miljard te zoeken voor de begroting. Volgens hem moeten we lenen en investeren. Akkoord?

“Het klopt absoluut dat we een investeringsrevolutie nodig hebben. Veel investeringen moeten de burgers zelf doen, natuurlijk: bouwen, verbouwen, enzovoorts. Maar ook de overheid moet versneld aan de slag, onder meer met het versneld duurzaam maken van haar eigen gebouwen. Het Federaal Participatie- en Investeringsfonds, waarvan ik ondervoorzitter ben, zal in die investeringsgolf ook een rol moeten spelen.”

De Grauwe krijgt veel tegenwind van andere economen. Waar ligt de kern van dat meningsverschil over lenen versus besparen?

“Het kernprobleem is dat de overheid alle investeringen in de begroting moet zetten. En dat is niet logisch. Als u een huis koopt, moet u dat ook dit jaar niet betalen: u gaat lenen.

“Zo zou de overheid voor investeringen ook moeten kunnen lenen buiten de begroting, zonder dat de Maastrichtnorm van 3 procent begrotingstekort ons parten speelt. De overheid moet zuinig zijn met consumptie, met uitgaven die elk jaar terugkeren, zoals de sociale zekerheid. Die moeten we kunnen betalen uit lopende inkomsten. Maar investeringen om qua energie en technologie een sprong te maken moeten met schuld gefinancierd kunnen worden.”

De Morgen-columnist en liberaal denker Vincent Stuer beschreef die Maastrichtnorm ooit heel plastisch: EU-leden hebben die norm afgesproken om zichzelf als het ware in toom te houden, zoals Odysseus zich aan de mast van het schip liet binden om niet te bezwijken voor de zang van de sirenen.

“Dat is een mooi beeld. En het was geen slecht idee, maar nu keert het zich tegen ons. Investeringen zijn geen kosten, en nu bekijkt men dat wel zo. We zouden voor lopende uitgaven zeker aan die mast moeten blijven hangen, maar voor een ander stukje ervan moeten kunnen loskomen. Of nog beter, laten we voor investeringen een nieuw schip bouwen.”

Dat zegt u ook over de relance, wat u een verkeerd woord vindt, omdat het betekent dat we de motor moeten heropstarten. Volgens u hebben we een nieuwe motor nodig.

“Juist. Onze economie zal er in de toekomst helemaal anders uitzien. Vergroening is lang als een bedreiging gezien, nu blijkt dat het een kans is. Ook de circulaire economie is niet alleen duurzamer, maar ook stabieler. Als het afval van de ene de grondstof van de andere is, worden bedrijven complementair en ontstaan er netwerken. Zo wordt je economie stabieler en regionaler, iets minder geglobaliseerd. Dat is een kans. Ik voorzie de komende decennia wat meer regionale netwerken, en dan vanaf 2050 een nieuwe grote globaliseringsgolf.”

Is globalisering niet goed? Doordat wij veel spullen goedkoop in China laten produceren, van petjes tot speelgoed, zijn honderden miljoenen Chinese boeren toch naar de stad kunnen trekken om uit de armoede te klauteren?

“Dat is zo. Die mensen zien hun loon stijgen en behoren stilaan tot de middenklasse. Op dat vlak is de wereld dus verbeterd. Nogmaals, ik ben niet tegen globale handel, maar de externe effecten moeten worden beperkt. Als de Chinese productie CO2 uitstoot, moet wij daar een extra taks op heffen aan de Europese grenzen. Containerschepen die met vuile mazout goedkope petjes en rommelspeelgoed naar hier brengen, dat moet ook gedaan zijn. Die kost van de vervuiling, het overtollig afval en de opwarming van de aarde moet in dat petje. En ik wil ook niet dat mijn petje uit China door uitbuiting tot stand komt, omdat kinderen of politieke gevangenen er moeten werken.”

Als prijzen en energieprijzen stijgen, stijgt de index, stijgen de lonen, waardoor de prijzen weer stijgen. Komen we zo in een inflatiespiraal terecht?

“De komende twee à drie jaar zitten we wellicht met een inflatie van ongeveer 2,5 procent. Maar dat zal niet blijven duren, dus een spiraal zal dat niet worden. Vandaag zitten we onder meer met inflatie doordat mensen wel meer consumeren, maar het aanbod nog niet volgt. Je merkt dat toch overal: in het station hebben ze geen bekertjes meer voor je koffie, je moet wachten op de levering van tuinmeubelen uit Indonesië omdat er te weinig containerschepen zijn, producenten van auto’s raken niet aan de nodige computerchips. Tijdens de coronacrisis hebben bedrijven niet geïnvesteerd. Het systeem bibbert en stokt nu een beetje. Maar over een jaar of twee, drie zal dat voorbij zijn. De extra inflatie is tijdelijk. Al heeft niemand een glazen bol.”

De gelukzakken die hun inkomen behielden, konden tijdens de pandemie flink sparen. De pechvogels natuurlijk niet.

“Dat klopt, maar pechvogels werden wel geholpen door de overheid. Er is tijdens deze pandemie door overheden ingegrepen op de inkomens van mensen zoals dat nog nooit eerder gebeurd was. Al blijven er natuurlijk altijd mazen in het vangnet.”

Sommige economen zouden het communisme noemen.

“Absoluut, maar ik zeker niet. Een dergelijk massaal ingrijpen was tot drie jaar geleden niet alleen onbespreekbaar, maar zelfs onvoorstelbaar. De financiële crisis heeft men minder doortastend aangepakt. Men is sneller opnieuw gaan besparen. Nu zijn we doortastender geweest en staan we iets minder snel op de rem. Door de snelle relance en het herstel van de consumptie daalt het begrotingstekort straks voor een stuk vanzelf, omdat de corona-uitgaven dalen en het bruto binnenlands product stijgt, waardoor dan ook belastinginkomsten toenemen, enzovoort. De economie geneest zichzelf. Al is dat tekort van 15 miljard dat er voor de pandemie ook al was, niet verdwenen. Dat zal elk jaar een stukje groter worden door de vergrijzing.”

Even terug naar dat spaargeld: wat moeten mensen daarmee? Als buffer aanhouden, of investeren?

“Wel, het spaargeld staat nu flink te verdampen, door de inflatie verlies je ongeveer 2,5 procent per jaar. Dat is stevig. Het is goed om een buffer te hebben, maar meer dan een buffer van een jaar lijkt mij meer dan genoeg. Je moet ook leven. En investeren.”

Waarin?

“In uzelf. Door leuke dingen te doen. In vergroening, door zonnepanelen te laten leggen. In aandelen van de groene economie. Nogmaals, we hebben een investeringsgolf nodig. En de overheid kan dat niet alleen doen. Het enige wat je niet mag doen als je op de beurs investeert, is elke dag naar de koersen kijken, dan word je gek. Je moet je geld een beetje spreiden en dan rustig blijven. En vraag ook aan uw bank waarin ze hun geld investeren: als dat in olie en wapens is, haal je geld daar dan weg.”

Wat vindt u eigenlijk van kindergeld? Nu krijgt iedereen dat, maar zou het niet beter naar mensen gaan die het echt nodig hebben? U en ik kunnen zonder.

“Van mij mogen ze dat geld – het heet trouwens geen kindergeld meer, maar groeipakket – heel sterk afhankelijk maken van het inkomen van de ouders. Maar dan moet men een hele administratie in het leven roepen om dat allemaal te controleren. Soms is het makkelijker om gewoon ieder kind evenveel te geven, met wat sociale toeslag voor mensen die het minder hebben. Kindergeld krijgt niet iedereen trouwens zomaar, er is een strenge voorwaarde aan verbonden: het hebben van kinderen. En die kinderen gaan onze pensioenen moeten betalen, want wij kennen een zogenaamd repartitiestelsel: de werkenden betalen voor de gepensioneerden.”

Blijven die betaalbaar? Wanneer komen we in de problemen?

“De komende twee decennia zijn het moeilijkst, en tegen 2050 is het pensioenprobleem voorbij. Die moeilijke jaren komen we alleen door met meer herverdeling.”

Hoezo?

“We moeten daar als maatschappij eens goed over nadenken. Er is nu een deal tussen generaties: jongeren betalen voor de ouderen. Maar misschien moet er ook een deal komen binnen de generatie van de babyboomers die nu met pensioen gaan. Misschien moet binnen die groep aan herverdeling worden gedaan op basis van een grote onderhandeling. Door de grote pensioenen af te toppen – sommigen, onder meer topambtenaren, hebben een pensioen van meer dan 5.000 euro netto, dat is te veel – én door groepsverzekeringen iets meer te belasten, zodat een stukje van de belastingen op die tweede pijler van de mensen met een goed pensioen kan worden gebruikt voor mensen met een laag pensioen.”

Tot slot nog even over het vastgoed: zullen die prijzen blijven stijgen?

“Die prijzen kunnen niet blijven exploderen, omdat er een ultieme grens zit op de waarde van de huizen: de huurprijs die je ervoor kunt vragen, die beperkt wordt door het inkomen van huurders. Nu stijgt de markt sterk, omdat mensen tijdens de pandemie gespaard hebben. Zeker in steden zal dat nog een tijdje doorgaan. Dat worden nóg boeiender plaatsen, onder meer omdat de geluidsoverlast van het verkeer zal wegvallen: voertuigen zullen elektrisch worden, straten autovrij… Steden worden zo stiller en de lucht zal er almaar schoner worden.”

Zonder de charme van het platteland.

“Op het platteland zul je nog altijd bemesting hebben, chemische landbouwproducten, tractoren. De steden worden stiller en properder dan het platteland. Het enige waarvoor we moeten uitkijken, is dat steden geen rijke getto’s worden. Mensen die er het zware werk doen – poetsen, het vuilnis ophalen – moeten er ook nog kunnen wonen. Dat moet de overheid, onder meer met sociale woningbouw, mee sturen.”

Wanneer zal men eindelijk huurinkomsten belasten? Wie verdient uit arbeid, betaalt zich blauw aan belastingen. Wie leeft van zijn of haar huurinkomsten, betaalt bijna niets.

“Die belasting op huurinkomsten wordt gisteren al ingevoerd, wat mij betreft. Deze situatie is echt absurd: het kadastraal inkomen is soms te hoog, soms te laag, maar er is geen enkele reden om dit systeem aan te houden. Belast de reële huurinkomsten, zo eenvoudig is het. Ooit zal dat wel gebeuren, hoor. Inkomen is inkomen, waar het ook vandaan komt. Of je nu verdient door te werken of door huizen te verhuren of door dividenden te krijgen, voor mij maakt dat geen verschil. Voor de fiscus zou dat ook geen verschil mogen maken.”

Daarmee zijn we weer bij de Pandora Papers aanbeland. In uw column in De Tijd suggereerde u om allemaal via zo’n schermvennootschap te gaan werken.

“Ik wilde daarmee vooral de overheid een signaal geven. Als dit niet aangepakt wordt, kunnen steeds meer mensen dat doen: hun geld verstoppen voor de fiscus. In Ierland is er al een bakker die via een offshoreconstructie geen belasting betaalt. Iedereen kan dat doen – uit een soort burgerlijke ongehoorzaamheid, zeg maar.”

Beter is natuurlijk het onmogelijk maken. Kan dat?

“Zeker. Ik kreeg op die column kritiek van fiscalisten die zich aangevallen voelden. Maar ik wil hen niet aanvallen, zij gebruiken wat mogelijk is. We moeten de aanbieders van die belastingparadijzen aanpakken. Het systeem is gecreëerd, het kan ook afgebroken worden. Het is niet alleen onethisch, het slaat rationeel gezien nergens op. De internationale gemeenschap legt soms sancties of blokkades op aan landen zoals Iran. Wel, laten we bij manier van spreken de Kaaimaneilanden eens blokkeren als ze geen fiscale transparantie geven. Het enige doel is geld, dikwijls erg vuil of misdadig geld, te verstoppen voor de fiscus. Het ontgaat mij waarom ik dat goed moet vinden.”