Eberhard van der Laan, de man die Amsterdam 'een beetje liever' maakte

PvdA-leider en vice-premier Lodewijk Asscher zit in zijn dienstauto en kijkt naar zijn telefoon. Hij is op weg naar een uitzending van het Nederlandse tv-programma Pauw in Amsterdam-West. Hij moet daar tekst en uitleg geven over zijn weigering om met de PvdA aan te schuiven bij de formatie. Een aantal PvdA-prominenten heeft hem daartoe opgeroepen.

Zijn hoofd is ergens anders. Al weken probeert Asscher tevergeefs Eberhard van der Laan te bereiken. Hij wil weten hoe het gaat met de man die hij als zijn politieke oom en belangrijk raadgever beschouwt en die sinds januari wordt behandeld voor uitgezaaide longkanker. Van der Laan laat Asschers berichtjes onbeantwoord.

Dan weet de minister ineens wat hem te doen staat: "Ik wil even sparren over de formatie", appt hij. Binnen vijf minuten belt Van der Laan.

"Ik denk dat je het goed ziet, jochie", zegt Van der Laan al snel over de koers die Asscher heeft gekozen. En dan, als de politiek besproken is, krijgt Asscher toch nog even te horen wat hij echt wilde horen. Open maar kort legt dokterszoon Van der Laan uit hoe hij behandeld wordt en dat de vooruitzichten nog altijd slecht zijn.

Ja, Eberhard van der Laan (62), die gisteravond in de Amsterdamse burgemeesterswoning overleed aan de gevolgen van longkanker, had iets 'wegduwerigs' als het over zijn ziekte ging, bekende hij afgelopen zomer zelf bij Zomergasten. Door te werken, aan te blijven als burgemeester en niet te veel stil te staan bij zijn ziekte hoopte hij het onheil te bezweren, vermoedt Asscher.

Als burgemeester ging Van der Laan misschien iets te lang door. Het raadsdebat over zijn disfunctionerende antiradicaliseringsafdeling had hij achteraf gezien niet meer moeten voeren. De raad durfde hem uit medelijden niet meer hard aan te pakken. Zo was Van der Laan toch in de situatie beland waarvan hij eerder had gezegd dat het aan hem was om die voor te zijn.

In een brief aan zijn 'lieve Amsterdammers' schreef hij vijf dagen later dat het niet meer ging. "Vaarwel", was zijn laatste woord. Het is nog geen drie weken geleden.

Zoveel moeite als Van der Laan had om het burgemeesterschap los te laten, zoveel moeite had Amsterdam om zijn burgemeester te laten gaan.

Geen gezeik, geen gezeur

Als burgemeester, een onafhankelijke figuur boven de partijen, lukt het wel meer politici zeer geliefd te worden. Zo ook Van der Laans voorgangers Job Cohen, Schelto Patijn en Ed van Thijn. Maar hun populariteit verbleekt bij de verering die Van der Laan ten deel viel nadat hij begin dit jaar had bekendgemaakt dat bij hem uitgezaaide longkanker was vastgesteld.

Eerst waren er de duizenden brieven en de reacties op internet. Een marktkoopman legde vlak onder het raam van de burgemeester met tweedehands-cd's groot de tekst 'Eberhard we love you' op de klinkertjes van het Waterlooplein. Er volgde een filmpje waarin een bonte stoet Amsterdammers hun burgemeester een hart onder de riem stak met mooie beloften voor de stad. "Dat ik nooit meer met justitie in aanraking zal komen, dat beloof ik." En twee dagen na het 'vaarwel' van de burgemeester stond een bonte menigte minutenlang voor de ambtswoning te applaudisseren.

Veel is er de afgelopen maanden gefilosofeerd over de vraag wat Van der Laan, vader van drie jonge kinderen, nu zo goed deed. Een eenvoudige en treffende verklaring kwam van schrijver en historicus Geert Mak, die al sinds de jaren tachtig bevriend is met Van der Laan. "Hij is een man die niet meedoet met het onderling gezeik en gezeur dat Nederland de afgelopen jaren soms in zijn greep lijkt te hebben", aldus Mak. "Eberhard is in die verbrokkeling een verbinder geweest. Dat is iets waar veel Amsterdammers naar snakten. Zijn karakter en kwaliteiten waren precies waar Amsterdam behoefte aan had in deze tijd."

Van der Laan bestreed de grimmigheid vanaf de eerste dag van zijn burgemeesterschap. Soms in daad, zoals die keer dat hij op een vrije avond sussend tussen twee vechtende rozenverkopers in sprong. Maar nog veel vaker in woord. In goed doordachte toespraken die een snaar raakten, zoals zijn nieuwjaarsredes en bij de laatste Dodenherdenking op de Dam. Maar ook in interviews, improviserend op het podium bij demonstraties, in raadsdebatten en in gesprekken met de duizenden mensen die hij in de stad tegen het lijf liep.

Bijna altijd wist hij de juiste toon te vinden. Mooie woorden, recht voor zijn raap en vaak met een vaderlijke opdracht aan zijn publiek. Met als nagalmende pauk­slag die laatste zin in de laatste brief die Van der Laan aan de Amsterdammers richtte: "Zorg goed voor onze stad en voor elkaar."

Een man van zijn woord

Vrijdagmiddag 15 januari 2016. Ben Palmer (63) rijdt al bijna veertig jaar op de Amsterdamse bus. Maar zo'n overval als hij eind 2015 meemaakte was hem tot nu toe bespaard gebleven. Twee jonge mannen met een mes stapten zijn bus 35 in en eisten (en kregen) de kassalade. In de weken daarna is het nog twee keer raak bij collega's van Ben.

De bom onder de buschauffeurs van het GVB barst als in de nacht van 14 op 15 januari een overvaller met een geweer zijn buit komt halen. De buschauffeurs in Amsterdam-Noord zijn zo van streek dat ze die morgen niet uitrijden.

Een paar uur later arriveert de 'mooie BMW' van de burgemeester bij de eindhalte van lijn 35. Van der Laan heeft bloemen meegenomen en gaat bij de vier overvallen chauffeurs aan een tafeltje zitten. 'Namens de Amsterdammers' komt hij de mannen een hart onder de riem steken. Zo voelt Palmer het ook. Ze zeggen 'Eberhard' tegen hem en vertellen hoe angstig zij en hun familie door de overvallen zijn geworden.

Daarna gaat Van der Laan naar de 'wachtruimte', een kale kantine waar meer chauffeurs zich hebben verzameld. Tussen de koffieautomaat en de magnetron spreekt Van der Laan de emotionele bestuurders toe en beantwoordt hij hun vragen. Van der Laan belooft dat de politie erbovenop zal zitten om de daders te pakken. En dat hij druk zal uitoefenen om contant geld zo snel mogelijk van de bus af te krijgen.

Niet alleen het bezoek maakt indruk op de GVB'ers. Achteraf zijn ze vooral lovend over het feit dat Van der Laan zijn toezeggingen waarmaakte. "Die gasten zijn vrij snel van de straat geplukt", constateert Palmer tevreden. En op 29 september 2016 ontmoeten Palmer en Van der Laan elkaar opnieuw. De burgemeester komt de eerste officiële pinbetaling op de bus verrichten.

De juiste woorden op het juiste moment

"Zorg goed voor onze stad en voor elkaar." Van der Laan leefde dat zelf voor. In de eerste plaats door er altijd te zijn voor Amsterdammers die het voor hun kiezen kregen. De bekendste voorbeelden zijn de weduwe van de beroofde juwelier Fred Hund, en de ouders en kinderen die het slachtoffer werden van Robert M. - maar zij zijn lang niet de enigen. Tientallen, misschien wel honderden keren heeft Van der Laan ergens in de stad met een bosje bloemen op de stoep gestaan. Vaak doet hij tijdens die gesprekken beloften die het leed moeten verzachten of vergelijkbare situaties in de toekomst moeten voorkomen. En hij is er scherp op dat hij die beloften nakomt.

Oud-wethouder Pieter Hilhorst weet uit eerste hand hoeveel Van der Laan op die momenten heeft betekend. Daags nadat Hilhorst als politiek leider zijn conclusies had verbonden aan de historische nederlaag van de PvdA bij de vorige gemeenteraadsverkiezingen, zat Van der Laan thuis bij hem aan de keukentafel. "Hij troostte mij, en zijn aanwezigheid maakte een enorme indruk op mijn kinderen. Op die manier heeft hij duizenden Amsterdammers geraakt."

Dat het Van der Laan lukte om de juiste woorden te kiezen was een van zijn belangrijkste gaven. Maar die houdt sterk verband met een andere karakteristieke eigenschap: hij twijfelde amper over wat hij vond of wat hem te doen stond. Anders dan veel andere politici, die zich afvragen welke boodschap consequent of tactisch handig is. Van der Laan vertrouwde blindelings op zijn eigen moreel kompas.

Dat morele kompas dat zijn denken en doen bepaalde, was gegrond op een diep plichtsbesef. Dat kreeg hij als kind mee in het gereformeerde doktersgezin in Rijnsburg, onder de rook van Leiden. Eberhard, door zijn vriendjes 'Epie' genoemd, groeide op als nakomertje in een gezin van zeven kinderen. Zijn ouders hadden zich tijdens de oorlog niet onbetuigd gelaten in het verzet. Vader Edzard was als huisarts al even betrokken bij zijn patiënten als zijn zoon later zal zijn bij Amsterdammers.

Met dat 'sterk ontwikkelde verantwoordelijkheidsgevoel' gaf hij invulling aan zijn motto: 'Alles voor de stad'. Verzaken was er niet bij, als er een beroep op hem werd gedaan. Riepen opstandige studenten in het bezette Maagdenhuis om de burgemeester, dan kwam hij. Ook al was zijn oog ontstoken.

Verantwoordelijkheidsgevoel gebruikte hij ook als verklaring voor het feit dat hij ondanks zijn ziekte zo lang bleef doorwerken. Maar het was ook de reden dat Van der Laan het burgemeesterschap in 2010 bijna liet schieten. Hij voelde de plicht om lijsttrekker Job Cohen te komen 'helpen' bij zijn moeilijke taak in Den Haag. Het waren onder meer Cohen, Asscher en Mak die hem van die gedachte af brachten. Mak, zelf ook een gereformeerde jongen, wist met welke taal dat moest. "Inspelen op dat plichtsbesef. Dus ik zei: maar Eberhard, Amsterdam verdient ook een goede burgemeester."

Sociaal-democratische probleemoplosser

Toen Van der Laan in de jaren zeventig naar Amsterdam kwam, werd zijn morele kompas verder gekalibreerd op de sociaal-democratische opdracht altijd oog te hebben voor de 'achterblijvers'. Als jonge rechtenstudent (voor geneeskunde werd hij twee keer uitgeloot) werd hij lid van de PvdA en actief op de 'Ombudspost' van de partij in de Kinkerbuurt in Amsterdam-West. Hij hoorde de verhalen van buurtbewoners, die klaagden over hun woningen. De huizen in de buurt waren verpauperd en de huren hoog.

Zo raakte de patriciërszoon betrokken bij de strijd voor betere huurrechten en stadsvernieuwing. Een strijd waar veel huurders tot op de dag van vandaag van profiteren. In die tijd leerde Van der Laan de iconische Amsterdamse stadsvernieuwer en wethouder Jan Schaefer kennen, van wie hij enige tijd de politiek assistent was. Schaefers visie op wat een goede sociaal­­-democraat te doen staat, werd ook die van Van der Laan: niet eindeloos met een zwikkie doctorandussen in een zaaltje discussiëren over de ideale samenleving, maar duidelijke taal spreken en problemen oplossen voor mensen in de arme wijken. Met diezelfde houding maakte Van der Laan tien jaar later furore als politiek leider van de PvdA in de stad.

Tijdens zijn burgemeesterschap toonde de sociaal-democratische probleemoplosser zich onder meer in zijn Top-600-aanpak. Ja, de criminele veelplegers werden hard aangepakt, dat was hij hun slachtoffers verplicht. Maar Van der Laan was er ook voor de jongens zelf, en voor hun broertjes en ouders. Die konden rekenen op maximale inzet van hulpverleners, woningcorporaties en scholen. Allemaal om hun leven op de rails te krijgen.

Als hem iets niet zinde, beter kon, bemoeide hij zich ertegenaan. Geheel in de geest van Schaefer deed hij dat ook met onderwerpen waar hij helemaal niet over ging. Zoals het groeiend aantal toeristen dat de stad trekt. Van der Laan bracht zijn wethouders er soms door in verlegenheid, maar hij kwam ermee weg, dankzij zijn charme en het krediet dat hij bij de Amsterdammers zo snel opbouwde. Zo werd hij ook met afstand de machtigste burgemeester die Amsterdam de afgelopen decennia gehad heeft.

Slimme mediator

De laatste pilaar onder het morele doen en denken van de burgemeester is de advocatuur. Tijdens zijn burgemeesterschap ging er geen dag voorbij waarin hij niet kort refereerde aan zichzelf als 'jurist' en de 25 jaar dat hij advocaat was.

Als jurist stond de burgemeester in de eerste plaats pal voor de rechtsstaat in zijn stad. Bijvoorbeeld als het aankwam op het vrije woord. Demonstraties verbieden deed hij niet, ook al was dat soms onaangenaam. "Nog vervelender dan spandoeken tegen het koningsschap tijdens een kroning, is het verbieden van spandoeken tijdens een kroning", zei hij dan. Of: "Ik ben het totaal met je oneens, maar jouw recht om te demonstreren zal ik tot op het laatst verdedigen."

Van der Laan genoot van de momenten waarop hij onder hoge druk moest handelen. Zoals hij dat als strijdbaar advocaat in de rechtszaal ook zo goed kon. Hij durfde eigenzinnige keuzes te maken. Voor de Russische president Poetin, die steeds homovijandiger taal uitsloeg, had de burgemeester geen tijd: "Sorry, te druk." Hij liet zich vervangen door wethouder Carolien Gehrels, een trotse lesbienne. Demonstranten kregen een vergunning om haast naast de rode loper te demonstreren.

Maar meer nog dan van zijn vorming als slim advocaat profiteerde hij als burgemeester van zijn ervaring als mediator. Hij kon mensen de waarheid te zeggen zonder ze te beledigen. Hij zorgde ervoor dat hij begreep wat voor iemand belangrijk was, luisterde en wist ze daarna vaak meer zijn kant op te krijgen. Met zinnen als: "Het is geen onzin wat je zegt, maar..." of "Ik zet er even wat naast."

Als het op hemzelf aankwam, had Van der Laan overigens nog weleens moeite zo verheven te blijven. Medewerkers, journalisten, politici of insprekers die volgens hem onterechte verwijten maakten of broddelwerk leverden, konden de volle laag krijgen.

Die opstelling leverde hem in de stad onder sommigen de bijnaam 'Eber de Harde' op. Het is een term die sinds zijn ziekte bijna niemand zich meer herinnert. Zeker niet sinds hij bij Zomergasten met dichtgeknepen keel de hoop uitsprak dat hij Amsterdam een beetje 'liever' had gemaakt. Vandaag huilt Amsterdam vooral om het verlies van 'een lieve man'.