Dubbel gegijzeld

door Joris Gerits

Jaap Scholten

Contact, Amsterdam/Antwerpen, 249 p., 698 frank.

Een paar jaar geleden schreef een Molukse activist, Cornelis Thenu, het verhaal op van zijn actieve deelname aan de treinkaping op 2 december 1975 in Wijster, op de spoorlijn Assen-Groningen. Hij was achttien toen en wou met zes andere jongeren door een gewapende actie de strijd voor een onafhankelijke Zuid-Molukse Republiek kenbaar maken aan Nederland en de rest van de wereld. Korban (een Maleis woord dat 'totale overgave' betekent) beschrijft helder en overtuigend de achtergronden van het Molukse probleem. In 1950, bij de onafhankelijkheid van Indonesië, werden 4.000 Molukse militairen van het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger (KNIL) met hun familie naar Nederland overgebracht en 'gelogeerd' in de barakken van voormalige doorgangskampen uit de Tweede Wereldoorlog, zoals Westerbork. Hun was gezegd dat het om een tijdelijke regeling ging. Nederland had de vijftien deelstaten die Indonesië oorspronkelijk vormden zelfbeschikkingsrecht toegekend. Op grond daarvan was de vrije en democratische Republiek der Zuid-Molukken uitgeroepen, die echter snel met militair geweld ingelijfd zou worden in de eenheidsstaat van Soeharto. Bij de Zuid-Molukse families in Nederland bleef de droom van de terugkeer naar hun land van herkomst levendig. Met geweldloze demonstraties en vreedzame acties herinnerden de leiders van de Molukse gemeenschap in ballingschap de Nederlandse regering telkens opnieuw aan haar belofte het zelfbeschikkingsrecht van de Zuid-Molukken door Indonesië te doen respecteren.

Molukse jongeren van de tweede generatie groeiden op in de jaren zeventig, toen wereldwijd een harde politieke strijd gevoerd werd door PLO, IRA, ETA, RAF, Black Panther. Che Guevara was een icoon van de revolutie geworden. Gewelddadige acties leken de Molukse jongeren destijds nog de enige mogelijkheid om de aandacht van de media te krijgen voor hun politieke eisen.

In de zomer van1977 werd opnieuw een trein gekaapt, bij De Punt, en werd een school in Bovensmilde bezet. Op 11 juni 1977 maakten Starfighters en mariniers 'met proportioneel geweld' een eind aan die treinkaping die twintig dagen had geduurd. Er vielen acht dodelijke slachtoffers, waarvan zes Molukse vrijheidsstrijders. Op dezelfde dag werden in het AZ Groningen, een paar kilometer daarvandaan, twee jongens geboren, de hoofdpersonages van Morgenster, de tweede roman van Jaap Scholten.

Twee thema's worden in het boek verstrengeld. Het eerste vat Scholten iets over de helft van zijn roman samen in de vorm van een analogie waarin een Droste-effect zichtbaar wordt: de Nederlandse regering gijzelt in 1950 de Molukkers door ze over te brengen naar Nederland, de Molukkers van de eerste generatie gijzelen hun kinderen door het geloof in het hun beloofde land levendig te houden, de Molukse jongeren van de jaren zeventig gijzelen een trein met willekeurige Nederlanders en, ten slotte, alle ouders gijzelen op hun manier hun kinderen. Exemplarisch voor dat laatste is de moeder-zoonrelatie: zoonlief levert zijn onafhankelijkheid in en krijgt er onvoorwaardelijke moederliefde voor terug.

Het tweede thema in Morgenster is de ouder-kindrelatie, die zeer precair kan worden als er twijfel ontstaat aan de biologische grond ervan. Karel Glastra van Loon heeft over een vader die, als zijn zoon al dertien is, ontdekt dat hij door een genetische afwijking al heel zijn leven onvruchtbaar is, een bekroonde roman geschreven, De passievrucht, die naar verluidt verkoopt als een trein. Ook Het geheim van Anna Enquist, waarin het hoofdpersonage Wanda niet de dochter blijkt van Egbert Wiericke maar van de joodse repetitor van haar moeder die op transport gesteld werd, is een bestseller met een soortgelijk neventhema. De verwisseling van pasgeboren baby's, waardoor de arme boreling in een rijke familie terechtkomt en vice versa treffen we ook aan in Salman Rushdies Middernachtskinderen.

In Morgenster wordt Octave Dupont vanaf zijn achtste jaar gekweld door een niet voor zijn oren bestemde opmerking van zijn ouders. Ze zijn op vakantie ergens aan de Italiaanse Riviera als zijn drie jaar oudere broer Godfried opvangt dat Octave 'anders is' - wat hij dezelfde avond met de gepaste nadrukkelijke geheimzinnigheid aan zijn jongere broer zal vertellen. Die vat dat anders-zijn eerst verkeerd op, als 'andere' seksuele geaardheid, maar later begrijpt hij uit gedragingen en zinspelingen van zijn ouders dat hij geen Dupont zou zijn, geen telg dus van de steenrijke president-directeur van de Dupont-machinefabrieken. Wie is hij dan wel? In het antwoord op die vraag speelt Finn Jacobs een doorslaggevende rol, een leeftijdgenoot die Octave in 1993 in Amsterdam ontmoet en die een omvangrijk dossier heeft aangelegd over de treinkaping in 1977.

Zijn moeder zal al Octaves vragen ontwijken en de nadruk leggen op wat ze gemeenschappelijk hebben: dezelfde handen en smalle vingers, dezelfde prachtige lange wimpers. Haar conclusie luidt steevast: "Octave, je bént een Dupont." Tot zijn vader het taboe doorbreekt. Het resultaat van diens bekentenis is dat de echtgenoten Dupont voorgoed gebrouilleerd raken en dat Octave op zoek gaat naar zijn biologische ouders.

Jaap Scholten betoont zich in Morgenster een schaakgrootmeester die zeer behendig met zijn personages weet te schuiven. Door het verhaal voortdurend te laten verspringen in ruimte en tijd vergroot hij de suggestieve kracht ervan en houdt hij het spannend tot het einde. Toch is Morgenster al bij al een wat hybride roman: een zoektocht naar de biologische ouders van een in de betere milieus gesitueerd personage wordt rechtstreeks verbonden met het zoeken van Molukse jongeren naar hun politieke identiteit, via de verhalen uit Finn Jacobs' omvangrijke documentatiemap daarover. Scholten schuift twee drama's in elkaar, dat van de gijzeling door Molukse jongeren van onbekende Nederlandse treinreizigers en dat van de Duponts, die wisten dat hun kind niet het hunne was, maar dat om onduidelijke redenen niet wilden toegeven. Er is natuurlijk geen enkel bezwaar tegen het enten van een fictief emotioneel drama op de stam van een historische gijzelingsactie die tot de verbeelding gesproken heeft. Toch vind ik het tamelijk grotesk dat de tragische geschiedenis van de Zuid-Molukkers gebruikt wordt als een analogon voor het soapdrama van een geval van kinderverwisseling.

Een suggestieve en spannende, maar al bij al toch wat hybride en groteske roman