Drie koningen, geef mij een nieuw Europa

Uiteindelijk, in 2013, besefte ook de toenmalige Commissievoorzitter José Manuel Barroso dat het enthousiasme voor de Europese Unie was opgedroogd. Hij pleitte voor een "nieuw narratief voor Europa".

Meteen werd een project gelanceerd met website, dienstbare intellectuelen en kunstenaars, conferenties en boeken: op naar een nieuw narratief. Amper vijf jaar later vindt men daar geen spoor meer van. Voorspelbare mislukking. Nodig is een politiek narratief, dat mensen mobiliseert voor een samenlevingsmodel, duidelijk maakt hoe dat kan worden bereikt en wie op weg daarnaartoe de vrienden en de vijanden zijn. Intellectuelen, kunstenaars en experts kunnen helpen bij het formuleren van een dergelijk verhaal; om te slagen moet het echter worden gedragen en uitgedragen door politici van formaat.

Europa heeft momenteel drie koningen, of preciezer, twee koningen en een koningin: Macron, Orban en Merkel. De koningin weliswaar volkomen in beslag genomen door de lokale coalitievorming, misschien ook wel uitgeteld. In elk geval, beperkt beschikbaar voor Europa.

Macron speecht veel, met voortschrijdend inzicht, duidelijk zoekend naar een narratief dat overtuigt én in beweging zet. Dat is er nog niet, verre van. De brede, vaak aantrekkelijke einders die hij oproept, staan daarenboven haaks op zijn onverkort liberalisme - én politiek én economisch én cultureel liberalisme. Net de kwaal die Europa neerhaalde.

Daarover gaat de strijd tussen de Europese koningen. Niet over een gram meer of minder Unie, maar over hoe liberaal Europa morgen wordt. De koning uit het Oosten, Viktor Orban, premier van Hongarije, wil een postliberaal, niet-liberaal Europa.

Singapore aan de Donau

De EU slaat volgens hem een diepe kloof tussen volk en elite. Spreken van democratie heeft daarom geen zin. Volgens Orban gaat het nu om de vraag of politiek nog mogelijk is. De capaciteit van collectiviteiten om politiek te handelen, wordt volgens hem gefnuikt, enerzijds door de macht van internationale instellingen als de EU, het Internationaal Monetair Fonds en de Wereldbank, anderzijds door een te grote invloed van ngo's, van de rechterlijke macht en de media.

In de opsomming van voorbeelden van hoe het wel moet - onder meer China, Rusland en Turkije - noemt Orban altijd in de eerste plaats Singapore. Het Singapore van Lee Kuan, dat bitter weinig ruimte laat voor oppositie en democratie, maar wel zorgt voor welvaart en rust. Lee Kuan stelt expliciet dat democratie, mensenrechten en persvrijheid niet goed zijn voor landen die vooruit willen. Blijkbaar wil Orban graag een Europese Lee Kuan zijn.

Succes op de wereldmarkt is volgens hem weggelegd voor autoritaire regimes en voor landen die zich laten leiden door hun belangen, niet door mensenrechten. Om welvarend te zijn en te blijven, moet een land een gemeenschap vormen, geen verzameling van individuen. Aan zo'n gemeenschap moet geduldig gebouwd worden, op de fundamenten van 's lands traditie. In het geval van Hongarije en Europa zijn dat volgens Orban het christendom, het traditionele gezin en geloof in de waarde van hard werk.

Samen met een kleine christendemocratische coalitiepartner kreeg Orbans partij een tweederdemeerderheid in 2010 en - zeldzaam verschijnsel - opnieuw in 2014. Daardoor kon hij de grondwet naar zijn hand zetten. In de preambule spreekt deze nu van moreel verval en de nood aan spirituele en intellectuele vernieuwing. Daartoe werd alvast de primauteit van de politiek enigszins hersteld, onder meer door de rechterlijke macht in grotere mate onder politieke controle te brengen.

Mij lijkt het dat Hongarije daarin nagenoeg even ver ging als Polen, terwijl Polen en niet Hongarije dreigt te worden getroffen door Europese sancties omdat het de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht schendt. Niet dat iemand gelooft dat die sancties er ooit komen. Zij stuiten vast op het veto van... Viktor Orban, waarlijk een van de Europese koningen.

Zijn succes wordt ten dele verklaard door de mate waarin de Hongaren hebben geleden onder de neoliberale aanpak tijdens de transitie van communisme naar markteconomie, onder de nasleep van de financiële en economische crisis van 2008 en de als vernederend ervaren voorwaarden die het IMF, de Wereldbank en de EU oplegden in ruil voor financiële redding. Orban heeft een programma van nationalisaties doorgevoerd, van bijzondere belastingen op energie- en telecombedrijven en banken. De economie stabiliseerde, het ergste lijden werd weggenomen, er kwamen een aantal jaren van degelijke groei, met afbouw van de overheidsschuld.

Nieuwe wereldorde

Hongarije leert ons dat economisch liberalisme onder bepaalde omstandigheden fataal wordt voor politiek liberalisme. Dat gebeurt als de markteconomie zich bevrijdt van een regulerend kader, de vruchten van collectief verworven technologische vooruitgang volkomen in handen laat van een paar miljardairs, de markt boven de staat plaatst, grenzen opheft, massamigratie bevordert om de kracht van vakbonden te breken en de beschermende arbeidswetgeving af te bouwen, kapitaal en bedrijven toelaat om zich zonder hinder te verplaatsen en zo de macht geeft staten fiscaal op de knieën te dwingen en de kosten van die aanpak dan financiert met sociale afbraak.

Orban neemt een aantal verdedigbare stellingen in, maar het samenlevingsmodel dat hij aanbiedt - door hemzelf omschreven als een aanzet tot nieuwe wereldorde - vormt een ernstige bedreiging voor de democratie en de seculiere samenleving. Hem diaboliseren helpt evenwel niet. De oorzaak van zijn succes ligt in zijn verzet tegen een ideologie die meent de samenleving te kunnen reduceren tot een markt, een verzameling van individuen en een rechtsstaat die zich in de plaats van de volkssoevereiniteit stelt.

Een meerderheid van de Europeanen lust dat niet. Zij willen deel zijn van een gemeenschap die haar lot in eigen handen neemt. Is Macron of een andere koning in staat die gemeenschap te vormen, het pad uit te tekenen dat democratie, redelijke rechtsstaat, seculiere samenleving en verzorgingsstaat borgt en ontplooit? Driekoningen is het feest van de Epifanie, de openbaring van de Heer. Wie wordt de echte Europese koning?