Drie jaar na de ramp met 272 doden zijn nog tientallen mijnen in Brazilië levensgevaarlijk

De wereld schreeuwt om grondstoffen uit mijnen. De inwoners van het Braziliaanse Brumadinho kennen de gevaren van de ijzerertswinning.

Nog altijd is de geur van de modderlawine die 272 dorpelingen heeft verzwolgen te ruiken in de Braziliaanse plaats Brumadinho. Het is de geur van afval uit de ijzerertsmijn van het grote mijnbouwbedrijf Vale. “De lucht trekt in de huizen,” zegt journalist en milieuactiviste Carolina de Moura, “en roept pijnlijke herinneringen op.”

Mijnbouwers dumpen hun graafafval in een zogenoemde mijndam, een soort vuilstort die steeds hoger en groter wordt. Dat hele gevaarte kan in beweging komen, bijvoorbeeld als het slib en de beschermende dam te vochtig worden.

Op 25 januari 2019 gebeurde dat in Brumadinho. Een mijndam van 86 meter hoog en 720 meter lang, met bijna 12 miljoen kubieke meter afval, schoof van de berg af, richting de bewoonde wereld. Met een dusdanig hoge snelheid dat auto’s niet op tijd konden keren en meegesleurd werden. Huizen en bruggen waren er niet tegen bestand.

Nog altijd is niet iedereen gevonden

In de dagen en weken erna toonde het tv-journaal van Brazilië hoe hulpverleners met helikopters en graafmachines naar lichamen zochten in de modderwoestijn. Het leek een onmogelijke opgave om iedereen te vinden, en dat is ook nog altijd niet gelukt.

“Een klein deel van de modder is in de rivier Paraopeba beland. Soms regent het zoveel dat die buiten haar oevers treedt en het slib in beweging komt. Dan hangt die giftige geur weer boven het dorp”, vertelt De Moura, die in de omgeving woont en samen met mensenrechtenadvocaat Danilo Chammas door Europa reist om investeerders en politici over de gevaren van de mijnbouw te vertellen.

Chammas ontving in 2018 een mensenrechtenonderscheiding in Genève namens een maatschappelijke organisatie die opkomt voor omwonenden van de mijnbouw in Brazilië.

Uniformen aan de waslijnen

Zo is er van alles dat aan de ramp blijft herinneren, zegt De Moura op de vraag hoe de gemeenschap eraan toe is. De uniformen van het Vale-personeel bijvoorbeeld, die aan de waslijnen hangen en in het straatbeeld te zien zijn. De afwikkeling van de schade sleept zich voort, net als de discussie tussen Vale en de nabestaanden over een herdenkingsplaats voor de slachtoffers.

Vooral de zoektocht naar de laatste vermisten houdt de wonden open. Vier mensen zijn nog niet teruggevonden, zegt De Moura. “Hun families gebruiken liever niet het woord ‘vermist’, want ze weten waar de lichamen zich bevinden. Ergens in die modder. Als er lichaamsresten worden gevonden, dan wordt het DNA vergeleken met genetisch materiaal in een databank.

En als blijkt dat er iets gevonden is van een slachtoffer dat al begraven is, wordt de familie er weer bij geroepen. Niet alle nabestaanden willen dat nog, omdat het zo pijnlijk is. Sommigen hebben laten weten dat de begrafenis achter de rug is en dat ze de bladzijde omslaan. Ze moeten verder.”

Niet alleen wordt er naar lichaamsdelen gezocht. Vale gebruikt de zoektocht ook om het mijnafval door te kammen op waardevolle grondstoffen die erin zijn achtergebleven, zegt Chammas. Het opnieuw doorzoeken van graafafval is niet ongebruikelijk in de mijnbouw. Het is alsof je met een fijnere zeef nogmaals door het zand heen gaat. “Maar op die manier heeft Vale ook een commercieel belang bij het opruimwerk”, zegt hij.

Vale heeft de mijnbouwactiviteiten in Brumadinho stilgelegd. Maar bij de inwoners leeft de angst dat het gigantische mijnbouwbedrijf er weer aan de gang gaat, en zelfs wil uitbreiden. “Vlak voor de ramp had Vale een vergunning gekregen om uit te breiden”, zegt De Moura. De mensen zijn bang dat Vale de verwoesting misbruikt, om aan het werk te gaan waar de huizen zijn verdwenen.

Nog altijd zijn 74 mijndammen onveilig

Cynisch word je vanzelf als je in Brazilië vlak bij een mijn woont. Brumadinho was niet de eerste en mogelijk niet de laatste mijnramp in Brazilië. In 2015 kwamen er bijvoorbeeld al negentien mensen om in de plaats Mariana, net als Brumadinho in deelstaat Minas Gerais, toen een mijndam ging schuiven.

Op het moment hebben 74 mijndammen – niet alleen van Vale maar ook van andere mijnbouwbedrijven – een urgent risico. Volgens de maandelijkse rapportage van het nationale mijnagentschap geldt voor vier mijndammen zelfs alarmfase één. In sommige plaatsen zijn mensen al jaren geëvacueerd.

Zo geldt voor een Vale-mijndam in Nova Lima sinds 2019 een onmiddellijk instortingsgevaar. Zo’n 250 families moesten er weg en wonen sindsdien in geïmproviseerde woningen. Ook zijn er niet-geëvacueerde bewoners, die geen toegang meer krijgen tot hun woning, zegt Chammas.

Pas in 2035 heeft Vale alle gevaarlijke mijndammen op orde

Er zijn dus goede statistieken beschikbaar. Waarom worden de gevaarlijke mijnen niet gesloten? Dat is de grote vraag, zegt Chammas. “Na de tragedie hebben burgers en journalisten toegang gekregen tot publieke informatie over de mijnen. Dus dat is positief. Maar het probleem is onveranderd, het aantal risicovolle dammen vermindert niet. Er kan elk moment weer een dam gaan schuiven, en daar kunnen we niks aan doen.”

Vale, dat vorig jaar een netto winst had van 11 miljard euro en in het derde kwartaal van dit jaar 90 miljoen ton ijzererts produceerde, heeft met de overheid afgesproken om mijndammen die een risico vormen te ontmantelen. Daarbij vragen ze veel geduld van de omwonenden.

Van de dertig riskante mijndammen heeft Vale er nu twaalf ontmanteld. De dertigste is pas gereed in 2035, zegt het mijnbouwbedrijf. Volgens Vale is dat omdat het technisch ingewikkelde operaties zijn.

Een strafzaak in München

De Moura en Chammas waren onlangs in München, waar ze betrokken zijn bij een strafzaak tegen het Duitse certificeringsbedrijf Tüv Süd, dat de mijndam in Brumadinho kort voor de ramp veilig had verklaard. Volledig ten onrechte. Verder pleiten ze in Europese landen voor een mensenrechtenwet voor bedrijven – in Den Haag en in Brussel is daarmee een begin gemaakt.

Ook wonen ze vertoningen bij van een nieuwe documentaire over milieuactivisten in Latijns-Amerika die opstaan tegen machtige bedrijven. In The Illusion of Abundance, de illusie van overvloed, is De Moura een van de hoofdrolspelers.

Te zien is hoe ze het Braziliaanse parlement vol vuur toespreekt na de ramp in Brumadinho. De Moura vergelijkt de mijnramp met een terroristische aanslag. Hoezo mag het mijnbouwbedrijf nog aan tafel zitten bij onderhandelingen, als ze zo laks omgaan met mensenlevens? Ze was vooral zo boos omdat de risico’s al bekend waren bij Vale. Dat is gebleken uit interne documenten.

Braziliaans ijzererts voor de energietransitie

De film wordt ook vertoond aan Nederlandse institutionele beleggers, die als aandeelhouders invloed hebben op Vale. “Door de energietransitie schreeuwt de wereld om grondstoffen uit de mijnen. Wij willen iedereen de gevolgen van de mijnbouw voor de lokale bevolking kent”, zegt De Moura bij zo’n bijeenkomst in Den Haag, georganiseerd door mensenrechtenorganisatie Both Ends.

Investeerders moeten volgens internationale richtlijnen druk uitoefenen op bedrijven die betrokken zijn bij misstanden, en de financiële banden verbreken als de situatie uiteindelijk niet verbetert. Hoelang kun je doorgaan met praten? Wanneer is het genoeg geweest en kun je zo’n bedrijf niet langer financieren?

Geen goede controle op het compensatiegeld

Vale heeft inmiddels miljarden euro’s opzij gezet voor financiële compensatie van de slachtoffers, voor natuurherstel en voor sociaal-economische projecten in Brumadinho. Hoe dat ‘reparatiepakket’ er precies uit gaat zien, moet nog blijken.

“Inderdaad, er ligt geld op tafel, maar daartoe is Vale door de rechter gedwongen in een collectieve zaak die is aangespannen”, zegt Danilo Chammas. “Er is geen goede controle op hoe het geld wordt besteed. Het is afwachten of er verbetering of verandering in de levens van de mensen komt. Het belangrijkste kritiekpunt dat we hebben is dat de slachtoffers niet gehoord zijn. En dat is echt heel slecht. Verder willen we dat er alles aan wordt gedaan om te voorkomen dat zo’n tragedie opnieuw plaatsvindt. Op dit moment kunnen we daar niet zeker van zijn.”