Door de vulkanen zit een sluipmoordenaar in het Filipijnse drinkwater

Op de Filipijnen zijn al meer dan 50.000 mensen op de vlucht voor de uitbarsting van vulkaan Taal. Zo’n vulkaanuitbarsting vergroot het risico op ziekmakend arseen in het drinkwater. ‘Hopelijk worden er eindelijk eens maatregelen genomen.’

Er is iets mis met Ronald Sabado. Dat voel je bij het handen schudden. Zijn huid is rafelig, hobbelig. En je ziet het in zijn gezicht: magere, holle ogen. De Filipijnse rijstboer uit Lubao, een stad met 160.000 inwoners ten noordwesten van hoofdstad Manila, is doodziek geworden van arseen in het drinkwater. Wetenschappers noemen dit metaal een sluipmoordenaar. De verderop gelegen vulkaan Pinatubo is in die beeldspraak medeplichtig.

Het begon met huiduitslag. “Eerst had ik er geen erg in, want boeren werken in de volle zon en worden door insecten belaagd. Dan heb je weleens wat”, vertelt Sabado (57) thuis. “Maar de klachten gingen niet over en werden zelfs erger. Mijn huid liet los en werd donker. Mijn teennagels kleurden zwart en stierven af. Ik had geen trek meer en viel flink af.” Het ging van kwaad naar erger. Inmiddels heeft Sabado ook lever- en nierklachten.

Zijn vrouw serveert water, terwijl Sabado vertelt dat huidspecialisten in de regio geen idee hadden. “Ze zeiden: ‘Het komt door je werk’. Boeren werken immers met chemicaliën. Maar ik antwoordde dat deze ziekte niet alleen boeren trof. Buurtgenoten kregen dezelfde klachten. Schoolkinderen, huisvrouwen, jonge mannen.”

Pas vier jaar nadat Sabado zijn eerste klachten kreeg, in 2015, vroeg een dermatoloog zich af hoe het mogelijk was dat mensen uit vijf dorpen in dezelfde regio dezelfde klachten meldden. De toenmalige gouverneur van de provincie Pampanga, Lilia Peneda, besloot zeventien patiënten naar het ziekenhuis in Manila te vervoeren, negentig kilometer verderop.

“We leken beroemdheden”, zegt Sabado daarover. “Alle artsen kwamen naar ons kijken. We moesten ons uitkleden en ze namen foto’s van ons lichaam. Tien dagen duurde die ziekenhuisopname. Journalisten kwamen naar het ziekenhuis, blijkbaar hadden ze iets gehoord over dorpelingen die ziek waren geworden. Toen kregen we te horen dat we niet met de media mochten praten. De deuren gingen dicht.”

Een huid vol regenvlekken

In een ander ziekenhuis in Manila werkte Sheena Sy als dermatoloog in opleiding. Ze had kort tevoren een man uit Lubao in haar spreekkamer gehad, schrijft ze in een mail. “Deze patiënt kwam binnen met het verhaal dat hij wratten had op zijn handpalmen. Hij durfde zich nauwelijks onder de mensen te begeven. Zijn symptomen deden mij denken aan arsenicosis, een ziektebeeld waarover ik alleen in lesboeken had gelezen.” Langzame vergiftiging door arseen is dat.

Arseen of arsenicum is bekend van de moordmysteries van Agatha Christie: A is for Arsenic luidt de titel van een boek over gifmengerij in haar boeken. Maar arseen is een zogenoemd zwaar metaal en zit wereldwijd in de grond. Arseen kan volgens het Voedingscentrum in voedsel zoals rijst voorkomen en vervolgens in je lichaam terechtkomen.

Het probleem raakt tientallen miljoenen mensen in Zuidoost-Azië. Het kan jaren duren, maar dan kunnen kleine hoeveelheden arseen in het drinkwater voor kanker zorgen en tot de dood leiden.

Regendruppels op een stoffige weg, zo omschrijven medische lesboeken de huidvlekken van een patiënt met arsenicosis. En dat is wat Sheena Sy zag bij haar patiënt. Analyse van huidmonsters en urine bevestigden de diagnose. Het was een belangrijke ontdekking. Sy, die met collega’s een wetenschappelijk artikel over de zaak heeft geschreven, meldde de kwestie bij het Nationale Gif Controle Centrum. Dat stuurde een onderzoeksteam naar de omgeving van Lubao. Daar werden meer dan 200 mensen aangetroffen die met vergelijkbare huidklachten naar de dokter waren geweest.

De toenmalige Filipijnse president Benigno Aquino verklaarde de arseenvergiftiging per decreet als een crisis. Hij stelde geld beschikbaar, zette overheidsdiensten aan het werk en riep de hulp in van buitenlandse partijen. Maar dat betekent niet dat er zomaar een oplossing is.

Allereerst: waar komt het arseen vandaan? Uit de vulkaan Pinatubo, is de eerste en logische gedachte. De uitbarsting van 1991 was een nationale ramp, een aswolk daalde tot honderden kilometers ver over het land. Pinatubo was al vele malen vaker uitgebarsten en het vulkanisch gesteente heeft arseen afgezet, laat adviesbureau Acacia Water weten. “Het arseen komt in de watervoerende grondlagen terecht, wanneer het gesteente in aanraking komt met kleigrond.”

Maar waarom is arseen pas kort geleden in het water ontdekt? Waarom raakten Ronald Sabado en streekgenoten niet eerder ziek? Er moet nog iets anders aan de hand zijn.

Bier- en colafabrieken

In San Fernando, veertig kilometer ten noorden van Lubao, is het drinkwater gewild. In deze stad met 300.000 inwoners zijn grote drankondernemingen gevestigd. Ze gebruiken waterbronnen om hun flesjes bier, frisdrank en water te vullen.

Pepsi zit er, net als Coca-Cola en het eveneens Amerikaanse RC Cola. Verder: San Miguel, de grootste en oudste bierbrouwerij van het land, en Asia Brewery, dat op andere locaties in de Filipijnen ook voor Heineken produceert. Allemaal gebruiken ze het grondwater dat volgens lokale bewoners wat zoeter smaakt en daarom zo gewild is door de industrie. Vaak hebben zulke fabrieken eigen waterbronnen op het industrieterrein.

Tegenover de Pepsi-fabriek bevindt zich een waterbron die regelmatig wordt getest door het waterleidingbedrijf Prime Water. Ook in die bron komt arseen met het water omhoog, vertelt toezichthouder waterkwaliteit Emmanuel Onãte.

Onãte heeft stapels testresultaten op tafel liggen. Elke maand opnieuw worden er watermonsters genomen bij de pompstations. Prime begon hiermee in San Fernando, toen de arseenvergiftiging in Lubao werd ontdekt.

Lastig is dat de waardes maandelijks verschuiven, zegt Onãte. Een bron die deze maand veilig is, kan volgende maand besmet zijn en boven de maximaal toegestane waarde van de Wereldgezondheidsorganisatie uitschieten. En omgekeerd. Die verschuivende waardes maken het moeilijk om de oorzaak te achterhalen, vertelt Onãte. Arseen komt en gaat, het springt in de resultaten heen en weer, van bron naar bron. Alsof je een muis probeert te vangen die steeds uit een ander gat opduikt. Dat is niet ongebruikelijk bij arseen, het is ondergronds zeer beweeglijk.

Schoonspoelen

“Als een waterbron drie maanden achtereen besmet is geweest, laten we het water een half uur doorstromen”, zegt Onãte. In de hoop dat er zo een ophoping van arseen wordt weggespoeld. Dat lost het probleem tijdelijk op. Een filter kan het arseen uit het water verwijderen, maar dat is is duur. Eerst wil Prime zeker weten wat de oorzaak is. Naast de vulkaan Pinatubo houden ze ook rekening met andere oorzaken, zoals landbouwchemicaliën en gif lozende industrieën.

Of het waterleidingbedrijf de klanten waarschuwt? “Nee”, zegt Onãte, “niet zolang er geen oplossing is”. En nee, ze gaan niet langs de deuren om te vragen of bewoners vlekken op hun huid signaleren. Of wratten krijgen op hun handen.

In San Fernando hebben ze overigens nog een ander probleem: er zijn nog waterleidingbuizen van asbest die vervangen moeten worden. In de regio wordt veel water uit flessen gedronken. Dat scheelt, want het is veiliger voor de gezondheid. Maar wat als dat fleswater weer afkomstig is uit de fabrieken die hetzelfde water gebruiken? Controleren de drankenfabrikanten of hun hoofdingrediënt, het water, vrij is van arseen? Wordt het gezuiverd?

Pepsi laat weten dat het water minstens tweemaal per jaar wordt onderzocht. “Alle resultaten bevinden zich binnen de marge die de Wereldgezondheidsorganisatie hanteert. Er is dus geen arseenbesmetting.” Ook Coca-Cola zegt de waterkwaliteit regelmatig te testen. “Arseen komt van nature voor in water. Het is cruciaal dat we het uit het water verwijderen met een verfijnde procedure. Ook om zo een consistente smaak en kwaliteit te kunnen bieden.” Ook Heineken laat weten dat het arseen bij de twee brouwerijen op andere locaties in de Filipijnen uit het water wordt gefilterd.

De vijf drankenbedrijven in San Fernando zijn mogelijk op een andere manier verbonden met het arseenprobleem: ze pompen heel veel water op. Net als het waterleidingbedrijf. En de industrie. En de boeren: die krijgen gesubsidieerde waterpompen van de overheid.

Het Nederlandse adviesbureau Acacia Water denkt dat het overmatig oppompen van grondwater tot grondverzakking leidt in de deltagebieden. “De enorme, relatief recente wateronttrekking voor landbouw en drinkwater mobiliseert het arseen in veel grotere hoeveelheden dan voorheen.”

Fukushima-kernramp

Toen rijstboer Ronald Sabado in 2011 ziek werd, had hij geen idee dat zijn huidproblemen met de vulkaan te maken konden hebben. “Het was het jaar van de Fukushima-kernramp in Japan, dat was de link die ik zelf legde. Nu, negen jaar na mijn eerste ziekteverschijnselen, hoop ik dat er eindelijk eens maatregelen worden genomen.”

Of dat er op z’n minst officiële waarschuwingen komen voor de bevolking. Aan de buitenmuur van het gemeentekantoor in Lubao, niet ver van zijn huis, hangen alarmerende posters tegen knokkelkoorts en tegen het gevaar van overstromingen. Over de aanwezigheid van giftig drinkwater nog altijd geen woord.