Dit gebeurt er met Saudi-Arabië als de olie op is

Barack Obama zal geen evenwichtige indruk krijgen van de Saudische samenleving. Daarvoor ontbreekt de tijd (hij blijft ruim een etmaal) en zijn gastheren laten, zoals dat nu eenmaal gaat tijdens officiële bezoeken, liever niet alles zien.

Ja, vanuit zijn limousine zal de Amerikaanse president de wolkenkrabbers van het King Abdullah Financial District in het oog krijgen. Het grootste zakencentrum van het Midden-Oosten moet het worden, een van de megaprojecten waarmee de Saudische heersers minder afhankelijk proberen te worden van olie.

Als hij over Tahlia Street in de hoofdstad Riyad rijdt, passeert hij de fonkelende shopping malls, de logo's van topmerken op de gevels, de autodealers met hun Range Rovers en Lamborghini's - geen land zo verslaafd aan de auto (en aan spotgoedkope benzine) als Saudi-Arabië. Vandaar al die files, op de wegen die niet voor het buitenlandse staatshoofd zijn afgezet.

Niet te missen ook is het werk aan de metro, de betonnen kolommen overal, de wegopbrekingen. Nog zo'n megaproject, een dat hopelijk (sommige) Saudi's uit hun automobiel zal lokken. Wellicht valt het de president op dat jonge mannen uit Pakistan en India hier het zware werk doen, op aanwijzen van Europese ingenieurs.

Obama glimlacht elke keer als het vriendelijke gelaat van Colonel Sanders opdoemt, symbool van Kentucky Fried Chicken. De snelle hap is alomtegenwoordig: Burger King, Starbucks, Hardee's Hamburgers, Steak 'n Shake. Veel Amerikaanse cultuur is in Saudi-Arabië onzichtbaar, want onzedelijk en strijdig met de islam, maar van de fastfoodcultuur lusten de Saudi's wel pap.

Wat de president zeker níét te zien krijgt, is het Deiraplein, beter bekend als 'chop chop square', de plek waar onthoofdingen en amputaties worden uitgevoerd. Ook voert hij geen gesprekken met mensenrechtenactivisten, al was het maar omdat velen de afgelopen twee jaar achter tralies zijn verdwenen.

En hopelijk breekt er vandaag geen stortbui los, zoals op maandagavond tweeënhalve week terug. Binnen een half uur veranderde het moderne Riyad in een derdewereldstad. Doordat regenwater niet kan weglopen, werden straten kolkende rivieren. Aan infrastructuur hebben de Saudi's nog wel iets in te halen.

Houten handkar

Veel meer dan enclaves van extravagante rijkdom als Qatar en Dubai is Saudi-Arabië immers een écht land, uitgestrekt en divers, met alle minnen en plussen van dien. Het oliesjeik-imago klopt maar gedeeltelijk. In de zuidelijke wijken van de hoofdstad zijn sommige straten ongeplaveid. Het afval wordt er minder snel geruimd, net als het puin van afgebrokkelde panden in benauwde steegjes. Een koopman uit Jemen staat er achter zijn houten handkar vol gekneusde sinaasappelen. Maar niet alleen Jemenieten, Soedanezen en Aziaten wonen hier, rond de wijk Al Bathaa. Ook onder de Saudi's bestaat armoede.

In Saudi-Arabië is niet alles wat het op het eerste gezicht lijkt. Dat geldt zelfs voor Obama's gesprek met wat wordt geacht de machtigste man van het land te zijn, koning Salman. In werkelijkheid is diens zoon, de 30-jarige prins Mohammed, de drijvende kracht achter de koerswijziging die Saudi-Arabië heeft ingezet na het overlijden vorig jaar van de oude koning Abdullah.

Over Mohammed wordt in Saudi-Arabië gesproken met een mix van bewondering en verwachting. De jonge prins is bepaald een dynamisch persoon. Hij belichaamt de aanstaande generatiewisseling in het koninklijk leiderschap. Sinds 1953 is het land geregeerd door telkens weer een andere zoon van Abdul Aziz bin Saud, stichter en naamgever van de staat. Maar het tijdperk van de broers loopt op zijn eind. Na de 80-jarige Salman is de beurt aan een neef, kroonprins Muhammad bin Nayef (56).

Ook belichaamt Mohammed, na Nayef tweede in lijn van troonsopvolging, de jeugdige energie van een land waar 70 procent van de bevolking onder de 30 jaar is. Een gigantische jongerengolf overspoelt Saudi-Arabië.

Mohammed kreeg vorig jaar door zijn vader de twee belangrijkste regeringsposten toebedeeld. Hij werd zowel minister van Defensie als hoofd van de raad voor economisch beleid.

In de eerste hoedanigheid gaf hij Saudi-Arabië op het internationale toneel een veel assertievere rol, met een militaire interventie in Jemen, krachtiger bemoeienis in Syrië en een record aan wapenimporten.

In de tweede hoedanigheid kondigde de vicekroonprins ingrijpende sociaal-economische hervormingen aan. Die moeten het luie, door overvloedige olie verwende Saudi-Arabië transformeren tot een productief en dynamisch land, waar niet langer buitenlanders het meeste werk doen, maar goed opgeleide Saudi's.

Halve eeuw vooruit

"Voor het eerst in lange tijd is er iemand met - vanwege zijn leeftijd - een horizon van een halve eeuw", zegt de Nederlander Bernd van Linder, bestuursvoorzitter van de Saudi Hollandi Bank, een puur Saudische bank met wortels in Nederlands Indië. "Prins Mohammed gaat maatregelen nemen om te zorgen dat Saudi-Arabië over 50 jaar nog een leefbaar land is. Mensen die hem kennen, zijn vol lof over zijn werklust, intelligentie en besluitvaardigheid. Hij vormt de beste kans sinds heel lang om het land te veranderen."

Een voorproefje gaf de regering in december met de nieuwe begroting. Voor het eerst werd gesnoeid in subsidies op zaken als water en elektra. En voor het eerst - al helemaal gedurfd - werd de benzineprijs verhoogd, met maar liefst 50 procent: van 60 rial naar 90 rial (21 eurocent) per liter.

Sindsdien wacht Saudi-Arabië in spanning op het Transformation Plan van de jonge prins. Ergens dit voorjaar moet het verschijnen. De hoofdlijnen zijn al bekend. In januari lichtte Mohammed een tipje van de sluier in een interview met The Economist, onder de kop 'Young prince in a hurry'. Tegelijk bracht adviesbureau McKinsey een door de Saudische regering besteld rapport uit over de toekomst van het land, Saudi Arabia Beyond Oil.

Dat is waar het allemaal om gaat. Saudi-Arabië kan niet tot in lengte der dagen van olie afhankelijk blijven. Nog steeds haalt het land, 's werelds grootste exporteur, 90 procent van zijn inkomsten uit ruwe olie. Decennialang is dat goed gegaan. Zeker van 2003 tot 2013, toen de wereldolieprijs piekte en de staatskas vanzelf vol liep.

Maar die tijd is voorbij. De wereld beweegt zich weg van fossiele brandstoffen en de markt is ongewis. De olieprijs is gedaald tot 40 dollar per vat. Saudi-Arabië heeft voor het eerst de schatkist moeten aanspreken om de lopende uitgaven te betalen. Gisteren nog werd bij een groep internationale banken 10 miljard dollar geleend. Bij ongewijzigd beleid zijn binnen vijf jaar de reserves op. Laat staan dat er dan nog geld is voor nieuwe metro's of weer een oorlog in een buurland.

"De lagere olieprijs is de katalysator, het geeft een gevoel van urgentie", zegt Patrick Van Daele, de Vlaamse directeur van de Saudische tak van Shell. "Inderdaad is het de laatste 25 jaar een vrij makkelijk leventje geweest. Waarom zou je je zorgen maken als de olieprijs hoog is?"

Driesprong

Saudi-Arabië staat op een driesprong, volgens McKinsey. Het land kan ineenzakken, het kan doormodderen en het kan opstoten in de vaart der volkeren. Voor dat laatste scenario is een ingrijpende koerswending noodzakelijk, van een op overheidsgeld werkend systeem naar een economie die voor 70 procent drijft op de particuliere sector.

De belangrijkste pijler van de koerswending is diezelfde jongerengolf, de generatie van prins Mohammed. De werkloosheid onder jongeren is nu al groot. Als in het volgend decennium de miljoenen nieuwkomers op de arbeidsmarkt geen werk vinden, loopt dat uit op een economische en maatschappelijke ramp.

In Saudi Arabia Beyond Oil worden acht groeisectoren aangewezen. Financiën, onder andere. Petrochemie. Gezondheidszorg. De Saudi's moeten goederen gaan produceren, wat nu nauwelijks gebeurt. Waarom geen auto's maken in een autogek land? Het snelst te realiseren is uitbreiding van het islamitisch toerisme. In plaats van 10 miljoen pelgrims per jaar kunnen dat er best 30 miljoen worden. En waarom zouden zij aan de hadj naar Mekka en Medina niet twee weken vakantie vastplakken?

Boven alles is echter, zo beseft ook de Saudische regering, een ander arbeidsethos nodig. Voor zover ze al actief zijn (slechts een derde van de volwassenen heeft een baan), zijn de Saudi's gewend geraakt aan het gemak van werken bij de overheid: baangarantie, prettige werktijden, uitstekend salaris en allerhande voordelen. Zij moeten de overstap maken naar de privésector en ze moeten bereid zijn werk te doen waar veel Saudi's nu op neerkijken.

Ook vrouwen moeten de arbeidsmarkt op. "Geen twijfel", zei prins Mohammed tegen The Economist daarover. "Een groot deel van mijn productieve factoren wordt nu niet gebruikt."

Het citaat geeft goed aan waar het de Saudische leiders om te doen is: groei en modernisering van de economie. Dat vrouwen misschien wel recht hebben te werken is niet per se het punt. Voor zulke principes zou de prins bovendien een robbertje moeten vechten met de zeer machtige geestelijkheid. Modernisering en wahabisme staan op gespannen voet.

"De hardliners zijn erg sterk hier", zegt de liberale journalist Khaled AlMaeena, columnist en oud-hoofdredacteur van de krant Saudi Gazette. "Zelf noemen ze zich religieus, ik gebruik liever het woord extremistisch."

Het is, zo ondervond de Volkskrant tijdens een ruim twee weken durend bezoek aan het land, moeilijk Saudi's te vinden die openlijk kritiek durven leveren. AlMaeena beweegt zich op het randje van wat mogelijk is.

"Religieuze bemoeienis met staatszaken is de oorzaak van veel problemen in de Arabische wereld. De profeet zei: 'Ik heb jullie geleerd je goed en civiel te gedragen.' Dus ik wil een staat die wordt bestuurd volgens de wet. Niet de bekrompen interpretatie van de islamitische wet. Waar staat geschreven dat winkels moeten sluiten tijdens het gebed? Nergens. Waarom zou een vrouw een mannelijke voogd moeten hebben?"

Democratisering

Er is nog een woord dat in het Transformation Plan ongetwijfeld niet zal voorkomen: democratisering. Met de mensenrechten is het "slechter gesteld dan ooit", zegt een activist die volstrekt onherkenbaar moet blijven. En een geleidelijke overgang naar democratie, dat is zeker niet wat de leiders voor het koninkrijk voor ogen hebben.

"Ik ben een groot aanhanger van de monarchie", zegt AlMaeena. "Het koningshuis is de lijm die het land bijeenhoudt. Maar ik ben geen slaaf of horige, ik steun ze op één voorwaarde. Ik wil dat ze krachtig hervormen. Goed bestuur, rekenschap afleggen, open staan voor meningen. Wij willen iets te zeggen hebben."

Maar niets wijst erop dat het die kant uitgaat. Barack Obama bezoekt Riyad nu het land voor een geheel andere keuze staat: economische neergang of een grote sprong voorwaarts. Hij zal zich de kans niet ontzeggen kennis te maken met de jonge prins die ijvert voor die laatste optie. De man ook met wie de Verenigde Staten de komende jaren - en wellicht decennia - zaken moeten doen.

Er waait een frisse bries door het koninkrijk", zegt Shell-man Van Daele. "Ik heb groeiend respect voor wat Mohammed probeert te bereiken. Hij gaat soms als een wervelwind. Het is voor het eerst dat ik denk: wow, het kan heel snel gaan."