Deze journalist interviewde de klokkenluider van de Panama Papers: ‘Er klonk angst door in zijn verhaal’

Na een lange stilte liet de klokkenluider die informatie voor de Panama Papers lekte, deze zomer opnieuw van zich horen. De Duitse onderzoeksjournalist Frederik Obermaier en zijn collega spraken met hem. ‘Naast frustratie klonk er ook angst door in zijn verhaal.’

In 2015 krijgt de Duitse krant Süddeutsche Zeitung een cryptisch bericht binnen van een anonieme klokkenluider die zichzelf John Doe noemt. Of ze geïnteresseerd zijn in data, vraagt de bron.

Zo begint het onwaarschijnlijke verhaal van het grootste datalek aller tijden, de Panama Papers. Via gegevens van het Panamese advocatenkantoor Mossack Fonseca spitten journalisten Frederik Obermaier en Bastian Obermayer duizenden vertrouwelijke documenten uit over schimmige financiële transacties via offshorebedrijven waarbij heel wat prominente namen betrokken zijn.

Omdat het onderzoek al snel uitgroeit tot een waar herculeswerk, roepen de twee hulp in van collega’s. Dat leidt tot een internationale samenwerking van 400 journalisten uit 80 landen die samen de berg geheime informatie verwerken, in totaal meer dan 2,6 terabyte.

De onthullingen van de Panama Papers in 2016 leiden tot wereldwijde protesten en het ontslag van onder anderen de IJslandse premier Sigmundur Davíð Gunnlaugsson en de Pakistaanse premier Nawaz Sharif.

John Doe zelf hult zich in stilte. De enige keer dat hij van zich laat horen is via een manifest dat een maand voor het uitbrengen van de Panama Papers wordt gepubliceerd. De klokkenluider verklaart dat hij de ongelijkheid in de wereld onder de aandacht wil brengen en roept de beleidsmakers op er dringend iets aan te doen.

Tot hij eind juli opnieuw contact opneemt met Frederik Obermaier en collega Bastian Obermayer. Beiden werken tegenwoordig voor Der Spiegel. “Bastian en ik besloten na de Panama Papers geen commentaar meer te geven over mogelijke contacten met de klokkenluider”, vertelt Obermaier (38) vanuit Duitsland. “Maar omdat hij er eind juli op aandrong publiekelijk te spreken, leek dat ons de ideale gelegenheid voor een interview. Omdat de bron zich John Doe noemt, kiezen we ervoor om de mannelijke vorm ‘hij’ te gebruiken, dat is makkelijker.”

Was het een verrassing dat hij opnieuw van zich liet horen?

Obermaier: “Moeilijk te zeggen. We hebben een persoonlijke band, vanwege de maandenlange discussies die aan de Panama Papers voorafgingen. Destijds spraken we met John Doe niet alleen over het onderzoek. Ook alles wat zich in ons dagelijks leven en in de wereld afspeelde, kwam aan bod. We maakten grappen en deelden frustraties, dat schept een zekere band.

“Toen we hem deze zomer hoorden, waren we opgelucht dat hij nog altijd in veiligheid was. Tegelijk werd het tijdens ons gesprek duidelijk dat er nog veel werk is op het vlak van transparantie in de financiële sector. Het is voor criminelen nog altijd vrij eenvoudig om hun geld te verbergen via lege vennootschappen, trusts en organisaties. Dat is algemeen bekend, maar de beleidsmakers doen er weinig aan om het te veranderen.”

Was dat de reden dat John Doe opnieuw contact opnam?

“Hij is gefrustreerd omdat de Panama Papers geen grote veranderingen teweeg hebben gebracht. Er is destijds heel veel gezegd over wat er allemaal moest gebeuren. Maar als je vandaag de dag kijkt, is er uiteindelijk niet zo veel van in huis gekomen. John Doe wees onder andere op het feit dat de gesanctioneerde oligarchen nog altijd van hun vermogen kunnen genieten in het Westen, ondanks de internationale strafmaatregelen die sinds de Russische invasie in Oekraïne gelden.

“Zijn grootste frustratie is dat de Panama Papers te weinig gebruikt zijn om de handel en wandel van de oligarchen en van Poetins intieme kring te onderzoeken. Naast frustratie klonk er ook angst door in zijn verhaal. Angst voor zijn leven, omdat in de Panama Papers veel namen voorkomen van oligarchen en intimi van Poetin, onder wie Sergei Roldugin, een cellist en goede vriend van Poetin. Roldugin was bekend als muzikant, maar door de Panama Papers werd zijn ware rol duidelijk. Hij trad op als Poetins stroman en werd in februari veroordeeld.”

John Doe vreest zijn identiteit niet eerder te kunnen onthullen dan wanneer hij op zijn sterfbed ligt.

“Ik kan hem daarin volgen. In de Panama Papers worden massa’s illegale geldstromen en financiële geheimen onthuld. Niet alleen van Russische criminelen, maar van overal, tot en met Mexicaanse drugskartels en mensen uit de georganiseerde misdaad in Oekraïne toe. Zijn anonimiteit is dan ook zijn beste bescherming. Hij maakt zich grote zorgen en neemt alle mogelijke voorzorgsmaatregelen om zichzelf te beschermen. Tijdens ons gesprek kregen we zijn echte stem niet te horen, bijvoorbeeld.”

Hij vertelde ook dat de Russische regering hem dood wil. Hoe weet hij dat?

“Toen de televisiezender Russia Today een ‘documentaire’ uitzond over de Panama Papers, waren er bepaalde passages met bedreigingen tegen John Doe. Niet rechtstreeks, maar je kunt de boodschap moeilijk anders opvatten. Zo zie je de acteur die John Doe vertolkt midden in een plas bloed liggen.

“In het verleden is al meermaals gebleken dat de Russen het menen. Zo was er de moord in Berlijn (op de Tsjetsjeense Georgiër Zelimchan Changosjvili, in 2019, JDR) en de poging tot vergiftiging van Sergei Skripal in Londen (in 2018, JDR). Beide mannen hadden medewerkers van de Russische geheime dienst achter zich aan.”

In 2017 bezorgde John Doe naar eigen zeggen een pak documenten van de firma Mossack Fonseca aan de Duitse politie, in ruil voor een regeling voor zijn veiligheid. Nu zegt hij dat de Duitse politie zich niet aan de overeenkomst hield. Op uw navraag bij de politie kreeg u geen antwoord. Wat maakt u daaruit op?

“Het brengt de federale politie en de Duitse regering in een lastige positie. Het was duidelijk niet de bedoeling dat die samenwerking ooit bekend zou raken. Ik vermoed en hoop dat de Duitse overheid zich nog altijd verplicht voelt om John Doe te beschermen. Als dat zo is, kunnen ze niets over hem zeggen, want dat zou hem in gevaar kunnen brengen. Ik denk dat het niet als een negatieve reactie moet worden beschouwd maar eerder een wijze beslissing om te zwijgen. Elke hint kan een link zijn naar John Doe.”

Hij vertelt ook dat kranten als The New York Times en The Wall Street Journal in 2015 geen interesse hadden voor zijn aanbod. Waarom reageerden u en uw collega wel meteen?

“Ik wil niet weten hoeveel belangrijke verhalen ik al gemist heb in mijn carrière, daarom wil ik niet te kritisch zijn tegenover andere media. Journalisten krijgen zo veel berichten en tips binnen van onbekende bronnen dat er altijd zaken tussendoor glippen. En in die tijd hadden de meeste journalisten nog nooit van advocatenkantoor Mossack Fonseca gehoord.

“Ik denk dat Bastian en ik gewoon geluk hebben gehad. We hadden al aan een onderzoek over Mossack Fonseca gewerkt, we wisten waar het kantoor mee bezig was en welke vermeende cliënten ze hadden. Daarom zagen we potentieel in het verhaal.”

U vroeg John Doe naar de dag dat de Panama Papers werden uitgebracht. Hoe hebt u die dag zelf beleefd?

“Net als John Doe was ik compleet overweldigd door de massale berichtenstroom, dat had ik totaal onderschat. Het is raar, maar ik herinner me van de dag zelf niet eens zo veel, alleen dat ik rond middernacht naar huis fietste en mijn partner belde. Ik voelde me opgelucht omdat we na maanden geheimhouding eindelijk konden vertellen waar we al die tijd mee bezig waren geweest.

“Dat gold niet alleen voor mij en Bastian, maar ook voor alle andere collega’s die mee hadden gewerkt. De Panama Papers hebben mijn leven veranderd, dat is een feit. Laten we eerlijk zijn, er zal nooit meer zo’n immens verhaal op mijn pad komen. Ik ben blij dat het vroeg in mijn carrière is gebeurd, want het had een grote impact. Het was een kwestie van geluk en toeval en daar ben ik dankbaar voor.”

Deelt u de frustraties van John Doe over de gevolgen van de Panama Papers?

“Nee, want er zijn wel degelijk consequenties geweest. Er zijn nieuwe wetten aangenomen waarin strengere regels gelden voor het gebruik van offshorevennootschappen. Talloze onderzoeken hebben plaatsgevonden en overheden hebben meer dan 1,3 miljard verloren inkomsten teruggevorderd.

“Naar mijn mening is het belangrijkste gevolg van de Panama Papers dat de informatie over grootschalige witwaspraktijken en belastingparadijzen het grote publiek bereikt heeft. Voordien kwam dat soort zaken alleen aan bod in de kringen van financiële experts. Na de Panama Papers wist iedereen ervan, van jong tot oud.

“Steven Soderbergh bracht er een film over uit (The Laundromat in 2019, JDR), comedians maakten er grappen over, parlementaire onderzoeken kwamen tot stand, verschillende ngo’s zijn opgericht om zich ermee bezig te houden.

“Sinds de Panama Papers wordt een breed debat gevoerd over de ongelijkheid in de wereld en over belastingparadijzen die alleen toegankelijk zijn voor de superrijken. Een discussie die alleen maar zal toenemen als we kijken naar de huidige inflatie en de moeilijke winter die we tegemoetgaan waarin mensen niet meer in staat zullen zijn om hun appartement te verwarmen, terwijl tegelijkertijd rijke mensen bezig zijn met belastingontduiking en niets bijdragen aan onze maatschappij.”

Na de Panama Papers werkten u en uw collega mee aan de Paradise Papers, waarbij opnieuw massa’s financiële schandalen aan het licht kwamen. Al zijn er sinds al die onthullingen maatregelen genomen, het gaat allemaal tergend langzaam.

“De verhalen blijven komen, er is nog veel werk te doen.

“Neem alleen al de Europese Unie, waar nog altijd notoire belastingparadijzen bestaan - in Malta, Nederland en Cyprus. Die laatste is trouwens nog altijd min of meer een veilige haven voor Russische criminelen.

“Ook in de VS kunnen criminelen via lege vennootschappen hun rijkdom nog steeds verbergen met hulp van advocaten en andere experts. Al die mensen zouden vervolgd moeten worden.

“Het is nog lang niet voorbij. Ook Duitsland is minder transparant dan we denken. Ondanks de sancties tegen Rusland blijken politie en justitie niet in staat om de gesanctioneerde oligarchen in Duitsland aan te pakken. Die hebben jachten en huizen in de Beierse Alpen waarvan de eigendom niet bewezen kan worden. De Duitse vastgoedsector is totaal ondoorzichtig.”

Denkt u dat de sancties tegen Rusland en de oligarchen Poetin persoonlijk kunnen raken in zijn portemonnee?

“Ik denk het niet. Zijn intieme kring wordt er wel door geraakt, hoewel sommige mensen uit die kring nog altijd kunnen reizen. Net daarom moet het Westen meer zijn best doen om Poetin en zijn entourage onder druk te zetten. In dat opzicht begrijp ik de frustratie van John Doe.”

Hebben de Panama Papers uw wereldbeeld veranderd?

“Ik zei het al: sinds de Panama Papers zie ik vooral het belang in van meer transparantie in de financiële wereld. Hoe meer openheid, hoe minder ongelijkheid. Hoe meer uitwisseling van informatie, hoe minder belastingontduiking. En minder belastingontduiking betekent dat overheden meer geld hebben om te investeren in zaken waar we allemaal voordeel van ondervinden, zoals onderwijs en infrastructuur.

“We moeten dringend meer inzetten op de strijd tegen corruptie en belastingontduiking.”

Voelt u zich nog veilig?

“Niet meer zoals vroeger, wetende wat collega’s als de Maltese Daphne Caruana Galizia (ze werd in 2017 vermoord, JDR) en Ján Kuciak in Slovakije (hij werd in 2018 vermoord, JDR) is overkomen. Al besef ik dat er heel wat journalisten zijn die meer risico lopen dan ik. Collega’s die in Rusland, Latijns-Amerika of Afrika werken bijvoorbeeld, of journalisten in Duitsland die onderzoek doen naar extreemrechtse groeperingen.

“Ik denk dat ik de angst ook wel wat wegcijfer omdat het me te veel zou belemmeren in het dagelijks leven. Maar ik ben me er scherp van bewust hoe ver de macht van sommige organisaties en corrupte overheden rijkt. Het wordt er niet makkelijker op voor journalisten. We leven in een bijzonder zorgwekkende wereld vandaag de dag.

“Tegelijk zijn die donkere periodes de uitgelezen momenten waarop journalisten kunnen bewijzen dat hun werk nuttig is, en dat kan het vertrouwen in de media een nieuwe impuls geven. Het zijn journalisten die de oorlogsmisdaden in Oekraïne en de financiële activiteiten van de gesanctioneerde oligarchen en Poetins entourage onderzoeken en daar soms hun leven voor riskeren.

“De samenwerking die ik in de loop der jaren met collega’s heb opgebouwd, is fantastisch en effectief. Ik kan me geen leven meer voorstellen waarin ik nog als een soort eenzame wolf achter mijn bureau aan het ploeteren ben. Wat dat betreft ben ik optimistisch. Ik blijf hopen dat ons werk een stap is naar een betere wereld.”