De zachte doodsreutel van het Belgisch politiek systeem

De politieke actualiteit volgens UGent-politicoloog en De Morgen-columnist Carl Devos.

211 dagen na de verkiezingen lijkt de formatie uitzichtloos. Daarmee komt ze op de tweede plaats van de treurlijst met langst durende regeringsvormingen. Al sinds september 2018, toen de campagne voor de lokale en provinciale verkiezingen zich op gang trok, staat de Wetstraat onder hoogspanning. Dat laat zich voelen. Veel politici zijn vermoeid, het leiderschap brokkelt af. De kiezer radicaliseert. In de Dorpsstraat slingeren apathie en woede door elkaar.

Hoe cruciaal de paragrafen over de huidige regeringsvorming ook lijken, in het boek over de eindigende levensloop van het Belgische model zijn het slechts banale illustraties van een existentiële uitputting. In dat licht doen lopende formatiedebatten denken aan een discussie over welke reddingsboot te water wordt gelaten. Terwijl het schip zinkt.

Veto’s alom

Het Belgische model is versleten. De prijs is hoog, de opbrengst gering. Het levert niet meer. De begroting is een catastrofe, de voor onze welvaart cruciale productiviteit slabakt, de overheidsinvesteringen zijn ronduit ondermaats. Hervormingen van de pensioenen of de arbeidsmarkt of de ziekteverzekering blijven uit of ver onder wat nodig is. Gevangenissen zijn een schande, justitie hapt naar adem. Onze mobiliteit is verschrikkelijk, het energievraagstuk een ramp. Nog steeds hebben we niet voldoende alternatieven voor kernenergie. Onze fiscaliteit is veel te complex en te zwaar.

Het juiste beleid blijft uit, de prijs van ons model blijft of loopt op: we regelen problemen eerder dan ze op te lossen, veto’s alom, lage participatie van burgers, trage en vaak besluiteloze besluitvorming door overdreven overleg, incrementalisme (kleine, intuïtieve veranderingen, red.) en piecemeal engineering (stapsgewijze verandering, in tegenstelling tot de utopische ommekeer, red.) die zo traag lopen dat het beleid er bijna van omvalt, enzovoort. Wij verdienen beter. Maar niemand die gelooft dat, als het formeren over honderd of meer dagen wel zou lukken, het Belgische model ineens wel zal leveren. De problemen zijn veel groter dan in de huidige verhoudingen zo’n 80 Kamerzetels verzamelen.

Geen toeval

De lopende regeringsvorming is de tweede langst durende. Het record na de verkiezingen van 2010, toen na 541 dagen Di Rupo I werd geboren, is nog niet binnen bereik. Maar de huidige formatie duurt al langer dan de derde langst durende, na de verkiezingen van 2007. Er waren toen 194 dagen nodig om Leterme I te vormen. Op de vierde plaats, de vorming van Martens VIII, die na de verkiezingen van 1987 148 dagen duurde. De top vijf wordt afgesloten met de 139 dagen formatie van Michel I, die in 2014 minder vlot liep dan we aanvoelden. Dat kwam doordat het daaraan voorafgaande referentiepunt van 2010 zo extreem was.

De top vijf van de langst durende formatie wordt, op de vorming van Martens VIII na, volledig gevuld met de meest recente: 2007, 2010, 2014 en 2019. Dat wil wat zeggen. De regeringsvorming verloopt in ons land om vele redenen traag, niet het minst omdat er vaak staatshervorming aan gekoppeld wordt. Dat was het geval in 1987, 2007 en 2010, niet in de langste formatie van 2014 en ook in de tweede langste, vandaag, is dat geen hoofdreden.

Dat het al moeilijk gaat sinds 2007 is geen toeval. Toen won het kartel CD&V-N-VA met verve de verkiezingen, even later ging het samen met een poging tot staatshervorming ten onder. In het voorbije decennium domineerde N-VA. In zekere zin is N-VA een traditionele partij, in een andere helemaal niet. Akkoorden met de leidende Franstalige partij zijn uiterst moeilijk tot onmogelijk. Ook de verhoudingen tussen andere partijen zijn gespannen. België werkt enkel door excessieve compromisvaardigheid en -bereidheid: als de elite niet meer wil of kan, is het afgelopen.

Licht uit

Als de kop van het peloton afstapt, staat iedereen stil. Traditionele partijen zakken verder weg, radicale winnen terrein. De wil van de kiezer. Die het zelf allemaal moeilijker maakt. We stemmen volatiel, versnipperd en minder op beleidspartijen, maar roepen wel dat ze na die afstraffing toch weer met velen compromissen moeten sluiten. Die onvermijdelijk grijs zullen zijn. En die we dan na vier jaar ontgoocheld veroordelen. Via een stem voor radicale partijen. Beleidspartijen zwemmen in een fuik, ons model in een neerwaartse spiraal.

Het machtsverlies van bestuurspartijen is het laatste noodsignaal van het Belgische model. Dan gaat het licht uit in de verkeerstoren van ons complex land. Het wordt getekend door verdeeldheid, die we weliswaar ingenieus, tegen een hoge prijs, onder controle houden. Voor de communautaire breuklijn werd federalisme ingevoerd. Voor de sociaal-economische breuklijn dient neocorporatisme als conflictbeheerssysteem. Levensbeschouwelijke en sociaal-culturele spanningen werden via de pacificatiedemocratie onder controle gehouden. Om in dat ingewikkeld overlegsysteem met versnipperde bevoegdheden nog iets te laten bewegen, kwam er particratie. Partijen namen de controle over.

In hun galopperende erosie weerklinkt nu de zachte doodsreutel van het Belgische politieke systeem.