‘De VS worden het grote rampgebied, dat wordt hartbrekend’

Het coronavirus herschrijft nu al de geschiedenis van onze jonge 21ste eeuw. ‘In Europa is het gebrek aan solidariteit tussen de lidstaten soms nog schokkend’, zegt schrijver Geert Mak. ‘En China is nu plots genereuzer dan de VS, die het grote rampgebied dreigen te worden.’

Kan een onvoorspelbare crisis als deze het concrete einde inluiden van regeringen – en zélfs politieke systemen – als deze pandemie lang zou aanhouden?

“Ja, de geschiedenis leert dat toch wel. Dat is zelfs heel vaak gebeurd. Als je heel goed kijkt naar de grote veranderingen in de middeleeuwen – hoe een oorlog begon of een opstand ontstond – dan zie je dat daar dikwijls een paar jaar hongersnood aan voorafging, of een epidemie zoals de pest. Er waren altijd heel ontregelende gebeurtenissen, kortom. Ik denk dat nu voor een aantal leiders het uur van de waarheid aanbreekt. Nu moeten ze laten zien wat ze kunnen. Dit geldt evengoed voor regimes en staatssystemen. Een situatie zoals nu versterkt en verhevigt bovendien veranderingen die al gaande waren.”

In Europa lijkt het nu ieder voor zich. De grenzen zijn dicht. Regeringsleiders en de Commissie overleggen wel via video, maar humanitaire steun voor elkaar ontbreekt. Wat zegt dit over de EU vandaag?

“De gezondheidszorg is nog steeds een nationale zaak, het is geen taak voor de EU. We zien nu hoe alle systemen verschillend reageren. Iedereen pakt dit aan op zijn eigen manier. Je ziet ook dat in tijden van nood iedereen nog clustert rond zijn eigen familie, stad en omgeving. We zien hoe emotioneel de nationale eenheid nog altijd is. Europa heeft dat wijgevoel nog altijd niet kunnen bereiken. Als het erop aankomt is het gebrek aan solidariteit tussen de lidstaten soms nog schokkend, net zoals we zagen tijdens de migratiecrisis.”

“Aan de andere kant zien we dat er op economisch en financieel terrein wel enorm veel gezamenlijk is opgezet, in een noodvaart. Ook dat is Europa. De EU en de eurozone hebben veel geleerd van de vorige crisissen. De lijnen zijn nu ongekend kort. Er was in 2012 drie jaar eurocrisis nodig voor toenmalig ECB-voorzitter Mario Draghi ‘whatever it takes’ in de mond nam. Nu zegt zijn opvolgster Christine Lagarde hetzelfde binnen drie dagen.”

Vele rechten van vrij grensverkeer zijn intussen opgeschort. Komen ze na deze crisis zomaar terug of is er dan geen Schengenruimte meer?

“Er spelen zich nu natuurlijk bizarre taferelen af. Zelfs tussen België en Nederland worden antieke grensposten heropgericht. Burgerlijke vrijheden worden nu ook enorm beperkt in landen als Frankrijk, Italië, Spanje, en zelfs in de Lage Landen. In oorlogstoestanden gebeuren de raarste dingen op het gebied van burgerrechten, maar dat veert in democratieën meestal heel snel terug. Tegelijk zie je dat bepaalde regimes deze crisis misbruiken om hun totalitaire systeem te verstevigen. De Hongaarse premier Viktor Orbán plaatste bijvoorbeeld een groot aantal bedrijven onder een militair regime.”

Intussen levert China hulp aan Italië, maar leert het de wereld ook hoe het een bevolking kan controleren. Dreigt deze autoritaire greep over het individu een exportmodel te worden, of is een democratie sterker in een crisis omdat de bevolking haar overheid méér vertrouwt?

“Dat weten we nog niet. Dit kan ook een vertrouwenscrisis worden. Ik zie wel dat er in veel landen – elk op een eigen manier – nu nog een groot vertrouwen is in de aanpak van de overheden. Maar de culturele verschillen zijn groot. In China heeft altijd al een heel sterke collectieve cultuur bestaan. Ook de houding van de burgers tegenover de staat verschilt sterk, bijvoorbeeld in noordelijk en zuidelijk Europa. De problemen in Italië hebben ook te maken met de wantrouwige houding naar de staat. Dit wreekt zich nu op een gruwelijke manier. Wij zijn behoorlijk gezagsgetrouw als het erop aankomt. Tenzij deze crisis heel lang gaat duren verwacht ik dat het hele systeem van de controlemaatregelen tijdelijk is.”

“Dat kunnen we niet zeggen over de opkomst van China. Opeens zie je dat de VS wegzakken in de machtsverhoudingen op wereldniveau. De Amerikanen zijn enkel met zichzelf bezig terwijl China grote sier maakt. Je ziet een heel duidelijke kanteling plaatsvinden op dat vlak. China doet nu dingen die de VS tot voor kort deden. De VS bleven in de wereld veel gezag en vertrouwen behouden, ondanks de rare strapatsen die ze soms uithaalden, omdat ze heel snel en slim genereus konden zijn. Dat doen de Chinezen nu! Plots zijn zij internationaal heel genereus terwijl de VS in chaos dreigen weg te zakken.”

Welke wonden zijn er in deze crisis geslagen tussen de EU en de VS?

“De wonden waren al heel diep. Dit bevestigt alleen maar dat Europa op zichzelf is aangewezen. Eigenlijk is Europa nog heel vriendelijk. Als je kijkt naar de reële bedreigingen zou het veel realistischer zijn geweest dat de EU de grens had gesloten voor de VS. Met pijn in het hart zie ik hoe daar door de chaotische aanpak, de volstrekt incompetente federale leiding, en het feit dat veel Amerikanen geen medische dekking hebben, veel mensen gedwongen worden om rond te lopen met de coronasymptomen. De VS worden het grote rampgebied, ben ik bang. Het aantal doden daar zal heel snel gaan stijgen. De armste mensen zullen het zwaarst getroffen worden. Het zal hartbrekend worden.”

Botst het trumpisme – en in bredere zin het populisme – hier op zijn limieten?

“Het zorgsysteem was al problematisch. Maar normaal kunnen Amerikanen ongelooflijk goed improviseren en noodmaatregelen nemen. Er is nu een incompetente president die de voorbije jaren alle adults in the room de deur heeft gewezen. Zijn huidige regering bestaat uit B- en C-figuren. Zijn adviseurs uit de ambtenarij zijn misschien wel goed, maar hun lokale bureaus zijn door besparingen half gesloopt. Dat wordt een héle nare erfenis”.

Plots blijkt ook het just-in-time-principe van de geglobaliseerde economie uiterst kwetsbaar en herontdekt men de nood aan strategische voorraden.

“We zien nu de beide kanten van de globalisering, de zwakke en de sterke – ook in Europa. Iedereen beseft dat het te riskant is als je van een paar producenten afhankelijk bent. Tegelijk blijft het voordeel van de globalisering de coördinatie. Zo werken we wel goed samen op financieel en academisch gebied.”

“Maar deze pandemie zal zeker voor herbezinning zorgen. Naast de globalisering gaat immers ook het op één na grootste dogma van de voorbije decennia aan het wankelen, de vrije markt. Je ziet nu een hele reeks vitale beroepen die vrij mogen bewegen, zoals verplegers. Het zijn grotendeels dezelfde sectoren die het voorbije jaar zijn afgeknepen door besparingen. Eigenlijk zien we nu dat de vrije markt een schijnwerkelijkheid is geweest. Men vond het bijvoorbeeld ook niet rendabel om vaccins tegen coronavirussen te ontwikkelen terwijl alle virologen zo’n pandemie zagen aankomen. Naast een renationalisering zullen we nu een veel grotere aandacht en eerherstel voor de publieke zaak zien, denk ik.”

Kunnen onze democratieën dat bolwerken als de welvaart zou wegvallen door een coronarecessie?

“De publieke zaak hangt heel sterk af van het soort leiders. Dit is ook een examen voor hen. EU-politici als Ursula von der Leyen en Charles Michel kunnen groeien of wegzakken in hun rol. Politici als Trump en de Britse premier Boris Johnson krijgen het zeker zwaar. Ze draaiden altijd op bluf en pr. Ze hadden weinig inhoud. Nu moeten ze plots iets kunnen laten zien.”