De terugkeer van Mussolini: hoe ‘Il Duce’ op de Italiaanse politiek blijft wegen

Hij is niets veranderd: de kale knikker, de donderende stem, de laarzen en het uniform, de branie, euforie en achterdocht. In Italiaanse cinema’s loopt het al enkele weken storm voor Sono tornato (‘Ik ben terug’), een komedie die Il Duce opvoert, Benito Mussolini die in het Rome van nu toeslaat.

De film van Luca Minie­ro is geïnspireerd door een vergelijkbare productie die eerder in Duitsland uitkwam, Er ist wieder da, en waarin de Führer opdook.

In de aanloop naar de parlementsverkiezingen van zondag confronteert Sono tornato de Italianen op kolderieke wijze met de erfenis van het fascisme. Dat treft: een hele rist rechtse en extreemrechtse partijen beroept zich op ‘Muss’, zoals schrijver Curzio Malaparte hem noemde, en zowel in politieke commentaren als in faits divers is het alles Duce wat blinkt – of stinkt.

Neem het tragische feit dat zich begin februari in de stad Macerata voordeed. Een man opende er het vuur op zes Afrikaanse migranten. De dader, die na de schietpartij de ‘Romeinse groet’ bracht (het heffen van de rechterarm), zei uit wraak te handelen voor de gruwelijke moord op een jonge vrouw waar meerdere Nigerianen bij betrokken waren.

Het zestal kwam er met schotwonden en doodsangst van af. De schutter, die eerder op een kieslijst had gestaan voor de xenofobe Lega, voorheen Lega Nord, pleitte verzachtende omstandigheden. Of beter, Lega-voorman Matteo Salvini bood die op een schaaltje aan door prompt de centrumlinkse regering te beschuldigen: die zou geen vinger verroerd hebben om de clandestiene migratie af te blokken. Door zijn vermeende laksheid had Gentiloni de kogelregen als het ware uitgelokt.

Wat in Macerata gebeurd is, was het topje van de ijsberg: tot ontzetting van Joodse organisaties distribueerden tifosi van de Romeinse voetbalclub Lazio laatst stickers met daarop de beeltenis van Anne Frank in een voetbal-T-shirt; in en om de stadions is het alles racistisch taalgebruik wat de klok slaat; eerder al kregen ministers met buitenlandse wortels het zwaar te verduren. Ook bij doorsnee-Italianen heeft de gedachte veld gewonnen dat migratie hun grootste probleem is.

Extreemrechts schopte in de voorbije campagne wild om zich heen, maar ook centrumrechts en comeback-coryfee Silvio Berlusconi lieten zich niet onbetuigd. Hoewel de leider van Forza Italia door zijn gerechtelijke problemen zelf geen premier meer kan worden, blijft hij op zijn 82ste, onder een dikke laag make-up, springlevend. “We sturen meteen 600.000 illegalen terug”, maakte ook hij zich de voorbije weken sterk. En, zo liet hij zich eerder al ontvallen, “een echte dictator was Mussolini niet”.

Alessandra

Alles is relatief, en dus geldt Berlusconi zélf niet als extreemrechts. Wel hoopt hij dat de peilingen gelijk krijgen en dat zijn formatie als sterkste uit de bus komt in de samenwerking die hij met twee extreem-rechtse partijen aanging: de eerder vermelde Lega en de uit de Alleanza Nazionale ontstane Fratelli d’Italia (‘Broeders van Italië’), voor wie ook Ales­sandra Mussolini kandidate is, kleindochter van. Om zoveel mogelijk kiezers met heimwee te overhalen, bespeelde Berlusconi ongeremd de angst voor de vreemdeling.

“Berlusconi”, zegt de Franse historica Marie-Anne Matard-Bonucci, “ligt zelf ten grondslag aan de perceptie dat Mussolini zo kwaad niet was. Hij heeft het taboe doorbroken door de Alleanza Nazionale van Gianfranco Fini in de jaren 90 mee in zijn regering op te nemen. Hij heeft de herlegitimering van het extreemrechtse gedachtegoed sindsdien mee gestalte gegeven.”

Matard-Bonucci, auteur van Le totalitarisme fasciste (CNRS Editions), geeft toe: Fini zelf was er alles aan gelegen zijn fascistische imago af te schudden, trok naar Israël en bood er zijn excuses aan voor de Jodenvervolging van weleer. De rechtse radicalen waar Berlusconi vandaag mee in zee gaat, zijn Fini’s schuldcomplex voorbij: hun haat is niet meer in de eerste plaats tegen Joden gericht, maar tegen niet-Europeanen – Afrikanen en moslims, zeg maar.

Snelwegen en treinen

Benito Mussolini was een onderwijzer en journalist die op Rome marcheerde, het Romeinse Rijk wou overdoen, 23 jaar lang met harde hand regeerde en na zijn executie in 1945 aan zijn voeten opgehangen werd, het hoofd naar onder zodat de Milanezen er beter op konden spuwen.

Wat is er in Italië gevaren dat het heerschap zo blijft fascineren, dat hij voor sommigen een icoon van kitsch geworden is, voor anderen een god?

“De mythe is complex”, zegt Ons Erfdeel-hoofdredacteur en Italië-kenner Luc Devoldere (Mijn Italië, Pandora, 2006). “Als het over Mussolini gaat, verwijzen veel Italianen bijvoorbeeld naar de porte aperte, het feit dat je onder zijn bewind de deur van je huis open kon laten. Dat de treinen stipter zouden hebben gereden. Dat de eerste snelweg ter wereld in Italië werd aangelegd, tussen Milaan en Como. Italië ging tussen 1922 en 1932 door voor een van de modernste landen van Europa. Ze­ker die eerste fase is bij veel Italianen blijven hangen.”

Marie-Anne Matard-Bonucci verwijst naar Mussolini’s sociale-woonbeleid, het droogleggen van de moerassen en de bouwprogramma’s die onder zijn bewind werden uitgevoerd.

“Dat daar nog zoveel sporen van zijn in stad en landschap, speelt mee. Dan hoor je mensen dingen zeggen zoals: ‘Hij is zo lang aan de macht gebleven, Mussolini kan zo kwaad nog niet geweest zijn’.”

Onwetendheid, een gebrek aan historisch geheugen en een selectieve lezing van zijn beleid: het maakt dat nostalgici Mussolini’s koloniale machtspolitiek, met gifgascampagnes in Ethiopië als wrede climax, maar zelden aanroeren. “Net zomin als de rassenwetten,” vult Matard-Bonucci aan. “Daar heet het algauw dat Hitler de Italianen er heeft ingetuind, dat alles de schuld van Duitsland is.”

Zwarthemden

‘Mussolini ha sempre ragione, Mussolini heeft altijd gelijk.’ Die en andere slogans – ‘Geloven, Gehoor­zamen, Vechten!’ – zijn na de oorlog vakkundig uit de openbaarheid gehaald. “Nochtans, toen Italië bevrijd werd was het niet zo dat de meeste burgers antifascisten waren”, zegt Devoldere. “Wel wisselden mensen snel van kamp om te overleven.”

“Het democratische Italië, de christendemocraten incluis, is op heel ambivalente wijze met het fascisme blijven omgaan,” zegt ook Matard-Bonucci.

Verwijzen doet de historica naar het Movimento Sociale Italiano (MSI, red.), een in 1946 in het leven geroepen partij. Die wilde Mussolini’s ideeën van meetaf aan voortzetten en voedde de gedachte dat het fascisme niet alléén maar slecht was.

“De naoorlogse fascisten bewandelden een dubbel spoor. Enerzijds had je hun parlementaire actie, anderzijds kleine groepjes die de strategie van de spanning hanteerden en de confrontatie met linkse radicalen aangingen. Dat mondde uit in de Loden Jaren, de terreur van de jaren zeventig en tachtig.”

Maar er is meer. Belangrijk in Mussolini’s hedendaagse invloed is onder meer het feit dat hij, anders dan Hitler, een graf bezit, merkt Devoldere op. “Daar, in zijn geboortedorp Predappio, zie je soms zwarthemden in een erehaag de wacht houden.”

Dat mag op zich een schokkend feit zijn, de presentie van het Mussolini-tijdperk in straatnamen en monumenten vindt Devoldere niet onlogisch.

“Je moet nu eenmaal het huis aanvaarden waar­in je woont, en dat heeft mooie en lelijke kamers. Ik heb soms meer last van de arrogante pogingen om het verleden uit te wissen, bijvoorbeeld door bezwarende standbeelden weg te halen.”

Sowieso, zegt de auteur, moet het fenomeen Mussolini worden geduid binnen de langere ge­schie­denis van Italië, waar het verleden overdonderend aanwezig is. “Al sinds de instorting van het West-Romeinse rijk rond het jaar 500 hebben de bewoners van het Italiaanse schiereiland de indruk gehad dat ze door chaos omringd werden, waarin overleven de boodschap was. Mensen verweerden zich met cynisme en vrolijkheid. Lees Dante erop na, of Machiavelli. Keer op keer, tot vandaag, is er de roep om een sterke leider die eenheid brengt.”

Een eenheid die ook binnen hedendaags extreemrechts ver zoek blijft. Naast de Fratelli en de Lega zijn nog radicalere groepen actief. Forza Nuova bijvoorbeeld, of CasaPound – naar de fascistische Amerikaanse schrijver Ezra Pound. Ook die laatsten dingen naar zetels, al is het maar om de bijbehorende onschendbaarheid mee te pikken en te vermijden dat ze verboden worden.

Hoewel het onwaarschijnlijk is dat de facties de kiesdrempel van 3 procent halen, is CasaPound, dat de meest rabiate en racistische versie van Mussolini’s ideeën aankleeft, bereid de Lega te steunen als het alsnog in het halfrond raakt.

Sociaal gezicht

De Nederlandse academici Pepijn Corduwener en Arthur Weststeijn, auteurs van Proeftuin Italië (Prometheus), bezochten met een groep studenten het grote pand dat CasaPound in een migrantenbuurt bij Roma Termini kraakte. “Daarbinnen runt CasaPound een heus sociaal en cultureel centrum”, zegt Corduwener, “zoals ook linkse groepen die hebben. CasaPound kent een groeiend succes, ook elders in Italië. Mij viel hun enorme ontzag voor de ‘leider’ op, Simone Di Stefano, die toen net binnenkwam. De bijval voor CasaPound is deels te verklaren door het sociale programma van de partij, met nadruk op toegankelijke huisvesting, bijvoorbeeld.”

Want dat is het natuurlijk óók: sinds 2008 heeft de crisis diepe wonden geslagen bij de Italiaanse jeugd, met massale werk- en dakloosheid tot gevolg. De toevloed van migranten uit Noord-Afrika, de gebrekkige Europese solidariteit en het feit dat buurlanden als Oostenrijk en Frankrijk hun grenzen sloten: het heeft allemaal bijgedragen aan de opleving van extreemrechts. “In vergelijking met Duitsland is er in Italië bovendien weinig diepgaand onderzoek gedaan naar het eigen fascistische verleden”, zegt Corduwener. “Maar kijk naar de discussies over het Holocaustmonument in Berlijn, naar het succes ook van AfD: de Vergangenheitsbewäl­tigung is zelfs in Duitsland op haar grenzen gestoten.”

Ook andere protestbewegingen zoals de Vijf­sterrenbeweging (M5S) van Beppe Grillo, verwoorden de brede onvrede met het functioneren van de politiek, en stemmen hun agenda daarop af.

“Zeker met M5S loopt Italië voorop”, zegt Cordu­wener. “Dit is de voorbode van wat er ook elders zit aan te komen. Italië is een proeftuin omdat de kloof tussen de burger en de politiek er extra diep is. De elites hebben er steeds opnieuw experimenten uitgevoerd om de kloof te dichten, en vaak had dat experimenteren ook een duistere kant.”

Was Mussolini destijds een wegbereider voor het fascisme elders in Europa, dan stond de steenrijke mediamagnaat Berlusconi model voor Trump. Vandaag volgen fascistische partijen met argusogen hoe bijvoorbeeld CasaPound het terrein bezet.

“Hun voorspelde succes heeft niet alleen met Mussolini’s erfenis te maken, maar evenzeer met de conjunctuur”, beaamt Matard-Bonucci. “De EU draagt een zware verantwoordelijkheid. Als Berlus­coni wint, dan zitten er morgen twee extreem-rechtse en anti-Europese partijen met hem in de regering. Wees gerust, het is die lieden menens. Een totalitaire staat uitbouwen kunnen ze niet meer, daarvoor is de globalisering vermoedelijk te ver gevorderd, maar een democratie is broos en kan snel worden afgebroken, kijk maar naar Turkije.”

In de film buldert Mussolini als satire, in de politieke realiteit brengt hij niemand aan het lachen. Is de Duce dan toch terug van weggeweest? We zullen het in zijn eigen woorden zeggen: “Niets ter wereld kan de zon verhinderen om weer op te gaan.”