‘De sancties tegen Rusland kunnen zich als een boemerang tegen ons keren’

Ze is Amerikaanse met Oekraïense wortels, werkte voor het Pentagon en doceert nu Russisch buitenlands beleid aan de VUB. Olesya Tkacheva (44) vreest dat Poetin nog niet klaar is met escaleren. ‘De sancties kunnen zich als een boemerang tegen ons keren.’

“Juich niet te vroeg. Er is inderdaad een vertraging te merken van het Russische offensief in Oekraïne, maar dat kan ook een verandering van strategie zijn. We komen stilaan in een uitputtingsoorlog, waarbij je je tegenstrever langzaam afmat tot hij het opgeeft omdat de menselijke tol te hoog is. De omsingeling van steden, zoals we al zagen gebeuren met Marioepol en stilaan ook Kiev, past daarin. Ik vrees dat het aantal burgerdoden nog aanzienlijk kan oplopen.”

Olesya Tkacheva’s onderzoek als assistent-professor aan het Centre for Security, Diplomacy & Strategy van de Brussels School of Governance aan de VUB spitst zich toe op de Rusland-NAVO-relaties, het Russische buitenlands beleid en de effecten van digitale technologie op internationale relaties.

Is er een strategische reden voor de oorlog, waar wij te weinig bij stilstaan?

“Ja, het grootste strategische thema van het Oekraïense conflict is de militaire en handelstoegang tot de Zwarte Zee. Omdat hij te maken heeft met kustlanden als Oekraïne, Roemenië, Turkije en Georgië was Poetins toegang tot de Zwarte Zee al zeer beperkt. Zelfs met de Krim in handen had hij erg weinig manoeuvreerruimte om zijn militaire macht te projecteren. De Zwarte Zee is nochtans cruciaal als uitvalsbasis voor de Russische onderzeeërs met kernwapens, die belangrijk zijn voor een eventuele tweede aanvalsgolf in het geval van een kernoorlog. Vanuit dit militair-strategisch standpunt is de Zwarte Zee zeer belangrijk voor de Russische veiligheidsarchitectuur.

“Vanuit economisch oogpunt is de nu vernielde havenstad Marioepol belangrijk. Ze ligt aan de zee van Azov, een kleine binnenzee bovenaan in de Zwarte Zee. Omdat deze zee zo diep in het Russische vasteland ligt, willen de Russen er de controle over, omdat je dan ook de exclusieve toegang hebt tot een handelsroute naar Centraal-Azië. (en China, red.)

“Spoel nu even terug naar de EuroMaidan-protesten in Kiev in 2014. Dat ging daar toen ook over. De pro-Russische president Janoekovitsj wilde toetreden tot een beoogd Euraziatisch handelsblok van Poetin. De pro-westerse oppositie wou toenadering zoeken tot handelsrelaties met de Europese Unie, en zij wonnen uiteindelijk het pleit. In Poetins ogen bleef Oekraïne een cruciale pijler voor het succesvol uitrollen van ‘zijn’ Centraal-­Aziatische Economische Unie.”

Hoever zal Poetin volgens u gaan? Bombardeert hij straks Kiev zoals Marioepol?

“Het historische hart van Kiev heeft een belangrijke symbolische betekenis voor zowel Oekraïners als Russen. Het is moeilijk te voorspellen wat daarover nu omgaat in Poetins hoofd. Het valt me op dat hij nog steeds praat over ‘een speciale operatie in het Donbas-bekken’, terwijl het conflict zich al naar de buitenwijken van Kiev heeft verspreid. Waar ik me zorgen over maak, is wat we te verwachten hebben als hij zelf over ‘oorlog’ zal spreken. Nu geeft hij zich tegenover zijn bevolking nog veel ruimte om te escaleren.”

Gelooft u dat hij nucleair kan escaleren?

“De hogere paraatheid van de strategische kernraketten is al een feit. Dit moet je vooral als afschrikking naar de VS zien. De tactische kern­wapens zijn ook deel gaan uitmaken van de Russische militaire gereedschapskist. ‘Escaleren om de-escalatie te bereiken’ maakt deel uit van hun militaire doctrine, ook al staat dit niet op papier. Wat wel geschreven staat, is dat ze kernwapens kunnen inzetten als er een ‘existentiële dreiging is voor het land of het regime’. Het is de president die de ultieme autoriteit heeft. Als de politieke overleving van het regime op het spel staat, wordt de inzet in toenemende mate mogelijk.

“Nog een scenario is dat Poetin beseft dat hij het conflict niet kan winnen, deels door steun van de vrije wereld aan de Oekraïners, en een tactisch ­wapen inzet omdat hij geen gezichtsverlies in ­eigen land wil lijden.

“Je zou ze dan ergens op het Oekraïense slagveld kunnen verwachten om een onmiddellijke overgave af te dwingen. Ik hoop dat het niet zover komt.”

Wat kunnen we doen om dit te voorkomen?

“Heroverweeg de beslissing om geen gevechtsvliegtuigen te leveren aan Oekraïne, zodat ze het luchtoverwicht kunnen herstellen. Een drastischere overweging is Oekraïne ook te voorzien van tactische kernwapens, zoals de regering in Kiev zelf opperde. Zelf hebben ze in 1994 hun overgebleven kernwapens uit de USSR-tijd opgegeven en overgedragen aan Rusland, in ruil voor de zekerheid dat andere kerngrootmachten hen ongemoeid zouden laten. Rusland heeft zich daar nu niet aan gehouden. Oekraïne beschikt nog over ballistische Tochka-U-raketten die met tactische kernkoppen uitgerust kunnen worden. Zelf ben ik daar geen voorstander van, omwille van de enorme risico’s. Het maakt daarom ook geen deel uit van de huidige assistentie of steunvoorstellen van NAVO-lidstaten aan Oekraïne.

“Maar we moeten er ons ook van bewust zijn dat Wit-Rusland in een schijnreferendum vorige maand al besliste dat Russische tactische ­kernwapens daar ook gepositioneerd mogen worden. We kijken dus hoe dan ook aan tegen een ­onstabiele nucleaire wereld, terwijl er nu in ­Europa geen énkele constructie is voor non-proliferatie­verdragen.”

Is een regionaal nucleair machtsevenwicht dan de oplossing?

“Het zou een andere dynamiek in het conflict brengen, maar uiteraard ook veel moeilijke dilemma’s. Zou Oekraïne ze dan enkel mogen gebruiken als afschrikking, of inzetten op het ­eigen of Russisch grondgebied?

“Wat ons nu vooral zorgen moet baren, is dat we hierover praten omdat nucleaire oorlogsvoering nu eenmaal deel uitmaakt van het discours in deze oorlog, of we dat willen of niet. Vroeger was er een strikte scheiding tussen conventionele en ­nucleaire oorlogsvoering. Nu vervaagt de grens. Een van de redenen is dat de nieuwe generatie Russische ­officieren opgroeide na het einde van de Koude Oorlog. WO II en de atoombommen zijn voor hen geen levend geheugen meer, maar een tekst uit een schoolboek. Ze wegen hun opties gewoon anders.”

Hoe dicht staan we bij het overslaan van het conflict naar NAVO-grondgebied?

“We hebben er al even dichtbij gestaan. Het Slangen­eiland in de Zwarte Zee, dat in het nieuws kwam door het verzet van een handvol Oekraïense militairen tegenover een oorlogsbodem, is ­eigenlijk betwist gebied met Roemenië. De regering in Boekarest overwoog even om Artikel 5-bescherming in te roepen toen het werd beschoten. Dat is gelukkig niet gebeurd.”

Hoe vermijden we nog zulke ­incidenten?

“Communicatie! Vroeger was er nog een directe lijn tussen de militaire hoofdkwartieren van de NAVO en Rusland om misverstanden te vermijden. Denk aan een afgeweken raket die per ongeluk op het NAVO-­grondgebied zou terechtkomen. Maar sinds de Russen hun verbindingsbureau bij de NAVO in Brussel moesten sluiten, en de NAVO dat van hen in Moskou, bestaat dit soort communicatielijnen nu in het beste geval enkel tussen Rusland en aparte landen.

“Wist je trouwens dat het NAVO-kantoor in Moskou tot november vorig jaar nog gehuisvest was in de Belgische ambassade? Na de sluiting zei Russisch buitenlandminister Sergej Lavrov dat ze voor NAVO-zaken vanaf nu direct contact gaan opnemen met jullie ambassade, maar voor zover ik weet kregen die mensen geen enkele diplomatieke versterking.

“De communicatie wordt intussen complexer dan ooit nu de alliantie zoveel strijdkrachten uit meerdere landen aan de oostflank ontplooide, onder rechtstreeks NAVO-bevel. Het lijkt me dus raadzaam dat er een soort rechtstreekse noodlijn wordt opgericht tussen het militaire NAVO-hoofdkwartier in Bergen en het Russische opperbevel.”

Een rode telefoon, zoals in de Koude Oorlog?

“Ja, en die rodetelefoonlijn met Moskou bestaat nog steeds in Washington. Alleen, beeld je maar eens in dat er door het tijdsverschil in de Amerikaanse nacht iets gebeurt dat dringende de-escalatie vereist bij een multinationaal NAVO-bataljon ergens aan de oostelijke grens in Europa. Tegen dat de VS alle Europese partners heeft verwittigd, kan het al te laat zijn. Zo’n rode telefoon in de tijdzone van het conflict is dus echt wel belangrijk. Je moet ze de klok rond bemannen met analisten die vloeiend de taalnuances begrijpen ook, want stel je voor dat je iemand aan de andere kant krijgt die in het Russisch iets over raketten gilt! Dan heb je maar beter een goede tolk in huis.”

Ligt de sleutel tot de-escalatie niet in Rusland zelf? Zo is er al protest van moeders van gedode soldaten die eerder een grote rol speelden in het ­beëindigen van het conflict in Tsjetsjenië…

“Dit hangt af van de vraag hoezeer Poetin zijn publieke opinie nog ernstig neemt. Als we de politieke situatie van nu vergelijken met die van de oorlog in Tsjetsjenië, zien we wel een totaal verschillend land.

“Tijdens de Tsjetsjeense oorlogen speelden de media nog een bepalende rol. Ze waren niet redactioneel onafhankelijk zoals hier, maar er was tenminste nog pluralisme omdat ze eigendom waren van oligarchen die tegen Poetin waren. Zij publiceerden de menselijke en materiële kosten van de oorlog om hem een hak te zetten. Nu worden media gecensureerd, met vijftien jaar cel voor wie het woord ‘oorlog’ gebruikt. Jonge en oude betogers worden in de cel gegooid.

“De impact van de propaganda is ook groter. Nu gelooft een meerderheid van de Russen dat de VS de oorzaak zijn van dit conflict en de sancties ­blijvend zijn.”

Bestaat de kans op een paleiscoup als de sancties de elite te veel pijn doen?

“Ik vrees dat de pijndrempel voor de meeste Russen zeer hoog is. Ze zijn de jaren negentig nog niet vergeten, toen samen met de USSR de roebel in elkaar klapte. Er was massale werkloosheid. Nu is het nog lang niet zo erg. Wie nu partij kiest tegen het Kremlin zal dus niet noodzakelijk slagen in het meekrijgen van de publieke opinie.

“Wel is het zo dat het aantal mensen dat Poetin zelf vertrouwt, afneemt. Iemand als defensieminister Sergej Sjojgoe verdiende zijn strepen al in de ­Tsjetsjenië-oorlog. Het zijn veteranen wier leeftijd aantikt. Het regime moet dus nieuw bloed binnenbrengen om te overleven. Een goed voorbeeld is premier Michail Misjoestin, die hij uit een regio naar Moskou haalde.”

Moeten we de sancties dan niet kort en krachtig maken om deze elite echt te treffen, met een olie- en gasembargo?

“Het klopt dat de inkomsten van olie en gas een groot deel van de begroting innemen. Als Europa versneld kan omschakelen naar alternatieven, zou het maar de vraag zijn of Moskou snel andere afzetmarkten kan vinden. Mijn bezorgdheid is dat het opdrogen van de geldreserves niet zal leiden tot het beknotten van militaire uitgaven, maar het regime gewoon zal stoppen met het uitbetalen van pensioenen, werkloosheidsuitkeringen en gezondheidszorg.

“Ik denk dat onze sancties vooral de midden­klasse en bourgeoisie van ondernemers die meer westers gericht waren, zullen treffen. Zij zullen ons dat ­verwijten. Al enkele dagen na de eerste ­sancties verschenen posters in het straatbeeld van Moskou met Poetins beeltenis en de woorden: ‘Ze geven ons geen andere keuze’. Dat zijn belangrijke ­signalen.”

U zegt eigenlijk: sommige sancties dreigen een tegengesteld effect te hebben?

“Ja, sancties kunnen zich als een boemerang tegen ons keren, want er is onder de bevolking nu al een zeer sterk nationalistisch sentiment. We mogen dat niet onderschatten. Ons idee dat meer sancties zullen leiden tot een implosie van het regime door intern protest zal niet noodzakelijk het door ons verhoopte effect sorteren. Sterker, het kan leiden tot een antiwesterse koers onder ­Russen die tot dusver geen uitgesproken mening ­hadden.”

Ook onder de jeugd, die veel westerse zaken nu al moet missen?

“Ja, al is er een groot verschil tussen de stedelijke en rurale gebieden. De Bolotnaya-protesten tegen verkiezingsfraude (2011-2013) bleven beperkt tot de ambitieuze middenklasse. De publieke opinie is sinds de Krim-annexatie in 2014 acht jaar lang door staatsmedia bewerkt met nationalistische propaganda.

“De soldaten die nu naar Oekraïne worden gestuurd, zijn dikwijls niet ouder dan 18 of 19. Zij waren 10 en 11 toen de Krim werd binnengevallen. Ik zou niet verrast zijn dat deze generatie écht gelooft dat er nazi’s in Kiev zijn, dat idee wordt al hun hele tienerjaren gevoed. Ik vrees dat onze samenlevingen en de Russische nog verder uit elkaar gaan drijven. Er wordt weer een IJzeren Gordijn opgetrokken.”

U deed veel onderzoek naar de rol van Rus­sische propaganda. Hebben wij geen fout ­gemaakt door de voorbije jaren geen tegen­offensief te organiseren, door de Russen niet digitaal te bombarderen met de feiten?

“Ja, de EU en de NAVO hebben aanzienlijke inspanningen gedaan om onze informatieruimte te beschermen tegen Russische propaganda, maar omgekeerd is dat veel moeilijker, mede door de obstakels die het Kremlin opwierp. Ze zagen hoe tijdens de binnenlandse protesten van 2011 sociale media als Facebook en VKontakte gebruikt werden om betogingen te organiseren. Sindsdien worden sociale media strikt gecontroleerd en nu zelfs afgesloten.

“Onze mogelijkheden om hun informatieruimte binnen te dringen werden drastisch beperkt door de Foreign Agents-wetten, die elke ngo met buitenlandse financiering verplicht zich te registreren. De Russen hebben daarop de algoritmes van de zoekmachines zo veranderd dat deze organisaties, of de informatie die ze verspreiden, niet verschijnen op de eerste zoekpagina’s. Uit ons onderzoek bleek dat wie geleid wordt door de algoritmes van de staat, de VS als een dreiging zal zien; wie een divers mediadieet heeft, is veel meer pro-westers.

“Nu alle media in Rusland door de oorlog in ­Oekraïne aan banden zijn gelegd, krijgt helaas ­iedereen enkel de homogene verhaallijn van het Kremlin te horen. Daar een speld tussen krijgen wordt steeds moeilijker.”

De creatie van deze informatiebubbel botst toch met Poetins oligarchen die op het ­Westen gericht waren?

“Voor het deel van de Russische elite dat veel in Europa vertoefde, en daar hun kinderen naar school stuurde, moet dit een verscheurende situatie zijn. Grote steden als Moskou en Sint-Petersburg waren de laatste jaren onder hun invloed sterk verwesterd.

“Maar het grootste deel van de elite op het ­platteland en haar electoraat zijn niet geïnte-­greerd in de globale economie. Dat zijn Poetins kiezers. Zij staan tegenover de stedelijke zaken­elite. Het is geen toeval dat Poetin naar de ­opening van de Olympische Winterspelen in Peking trok met Igor Setsjin, de conservatievere bestuursvoorzitter van oliemaatschappij Rosneft, en niet met de voorzitter van het meer westers gerichte ­Gazprom.

“Bekijk Rusland niet als een gewone markteconomie, het is een cliëntelistisch en zelfs corrupt netwerk dat rijkdom voortdurend herverdeelt. Toegang tot de staat en de cirkel rond de president is belangrijk voor je overleven in dat systeem. Je wint daarmee niet meteen harde valuta, maar wel invloed en macht om daarmee later geld te ver­werven.”

Wat doet dit conflict met u persoonlijk, als Amerikaanse met Oekraïense voorouders?

“Als kind bezocht ik nog familie in het noordoostelijke Charkiv, dat nu in het hart van de oorlog terechtkwam. Ik groeide vooral op in Azerbeidzjan en met mijn familie emigreerde ik naar de VS omwille van de oorlog in Nagorno-Karabach. Het raakt me dus persoonlijk om te zien hoeveel mensen nu moeten vluchten.”

Wat hebt u onthouden van uw leven als vluchtelinge?

“De capaciteiten van vluchtelingen moeten naar waarde geschat worden. De meeste vluchtelingen uit Oekraïne zijn goed opgeleid, ook de jongeren. Ik vind het fout om deze kinderen meteen in Nederlandstalige of Franstalige scholen te dumpen waar ze bijna niets zullen begrijpen. Het zal enkel bijdragen aan hun stress. Behalve voor de erg jonge kinderen vind ik dat je voor de Oekraïense jeugd eerst tijdelijk Oekraïense scholen moet oprichten. Veel leerkrachten zijn ook gevlucht. Waarom laten we hen geen les geven in klasjes met Oekraïense kinderen? Voor die leerkrachten krijgt het leven dan ook meteen weer zin.

“Je kunt de kinderen dan elke dag stapsgewijs ook Nederlands en Frans laten aanleren door een taalleerkracht van hier. Intussen krijgen ze hun Oekraïense curriculum verder aangeleerd. Zeker voor de laatstejaars van het hoger secundair is dat belangrijk. Dan zouden zij hier hun Oekraïense diploma kunnen afwerken, waarna ze met de juiste bagage kunnen doorstromen naar hoger onderwijs hier.

“Ik zeg dit uit ervaring omdat ik zo zelf stap voor stap in de Amerikaanse samenleving heb kunnen integreren. Als je ze nu in ons onderwijs dumpt, zal dat bij iedereen voor communicatieproblemen en frustraties zorgen.

“Vergeet niet dat we nog maar aan het begin van dit conflict kunnen staan. Poetin wil niet dat er drie miljoen Oekraïners naar hier komen, maar acht miljoen. Net zoals in Syrië wil hij vluchtelingenstromen gebruiken als wapen. Hij wil onze ­Europese welvaartseconomieën overbelasten, zodat we minder succesvol kunnen zijn. Daarom moeten we zorgen dat vluchtelingen snel zelfvoorzienend worden en integreren. De Oekraïners kunnen dat.”