De Russische minderheid in Estland moet sinds de oorlog kiezen tussen twee werelden

Met zijn troosteloze huurkazernes in Sovjetstijl oogt Narva somber, ouderwets en Russisch, ook door de aangestampte sneeuw die van de winter is overgebleven. Narva is een Russische stad in de Europese Unie. Meer dan 95 procent van de 53.000 inwoners van deze stad in Estland heeft een Russische achtergrond. De oorlog in Oekraïne is hier een ongemakkelijk onderwerp. De Russen in Narva voelen een verwantschap met het moederland, maar leven in een EU-land dat hartstochtelijk anti-Russisch is.

“Het is heel droevig, dit conflict. Laten we hopen dat het snel voorbij is”, zegt Aleksandr Kljoetsjenkov (36), een fotograaf die met zijn dochtertje langs de rivier de Narva wandelt. “Ik steun Poetin niet, maar in Oekraïne heb je naziretoriek op de televisie.”

Plotseling duikt jurist Joeri Batloek (63) op. “Dat is een leugen!”, roept hij, terwijl zijn vinger naar de borstkas van Kljoetsjenkov priemt. “Jij praat alleen de Russische televisie na!”

Kljoetsjenkov: “Ik kijk niet eens naar de Russische tv!”

Batloek wijst op zijn vrouw Natalia, die uit Oekraïne komt. “Haar moeder van 90 brengt nu haar dagen door in de schuilkelder. Voor 24 februari kon je zeggen: er is een conflict waaraan beide partijen schuld hebben. Nu niet meer.”

Net als in 2014 rijst de vraag: waar staat de Russischtalige bevolking van Estland? ‘Is Narva next?’, vroegen Engelstalige media zich destijds af. Kan zich in deze stad een Donbas-scenario ontrollen, waarin Russische inwoners het moederland om hulp vragen terwijl ze de Esten van geweld of zelfs genocide beschuldigen?

Beschermd door het NAVO-lidmaatschap

Anders dan Oekraïne wordt Estland beschermd door het lidmaatschap van de NAVO. Bovendien is Estland in de Groot-Russische mystiek veel minder belangrijk dan Oekraïne, dat wordt beschouwd als de bakermat van de Russische natie. Niettemin: met de Sovjet-nostalgie van Poetin weet je het maar nooit.

In Narva wapperen geen Oekraïense vlaggen zoals in de hoofdstad Tallinn. Openlijke steunbetuigingen aan Poetin zie je evenmin. Er zijn een paar incidenten geweest: Oekraïense vluchtelingen werden uitgescholden en in het nabijgelegen Kothla-Järve knipten schoolkinderen een Z in hun haar, het overwinningsteken van de Russische troepen in Oekraïne. Anderzijds demonstreerden honderd mensen tegen de oorlog bij het Russische consulaat in Narva. Maar de meeste Russen in Narva houden zich op de vlakte, zoals de vriendelijke uitbaatster van de Petrovskaja-bakkerij: “Oorlog is verschrikkelijk, vooral voor gewone mensen. Meer wil ik er niet over zeggen.”

“De Russisch sprekende bevolking van Narva is geen homogeen blok”, zegt Anastassia Tuudar (40), hoofd onderzoek van het Integratiebureau, een overheidsinstantie die de integratie van Russischtaligen bevordert, onder meer door taalcursussen in het Ests. “Er is een groep Russische Esten die loyaal is aan het Westen. Daarnaast heb je een groep die naar de Russische tv kijkt, in een parallelle wereld leeft en Poetin gelooft. En er is een groep die daar tussenin zit en niet goed weet welke partij ze moet steunen”, zegt Tuuder, zelf van Russische afkomst. “Er is ook een kloof tussen generaties, vaak in één familie. De jongeren zijn meer op Estland gericht, de ouderen meer op Rusland. Veel mensen praten niet over de oorlog om een conflict te vermijden.”

Volgens een peiling van het bureau Kantar Emor (niet alleen in Narva, maar in heel Estland) is slechts 29 procent van de Esten met een Russische achtergrond voorstander van militaire steun aan Oekraïne, tegenover 91 procent van de etnische Esten. Wel vindt 60 procent van de Russischtaligen dat Oekraïense vluchtelingen ruimhartig moeten worden opgevangen.

Narva schijnt ooit een van de mooiste steden in het Baltische gebied te zijn geweest, maar in 1944 schoot het Rode Leger de stad in puin om de nazi’s te verjagen. Van de oude stad is niet veel meer over dan de gerestaureerde middeleeuwse burcht die uitkijkt op het enorme fort van de Russische stad Ivangorod.

Hier sta je aan de rand van de Europese Unie, mentaal en geografisch. Narva en Ivangorod worden van elkaar gescheiden door de snelstromende rivier de Narva, overspannen door een ‘vriendschapsbrug’. Sinds de oorlog is het verkeer drastisch afgenomen. Vanaf de Russische kant komt een gezin aanlopen, de rolkoffers in de hand. De man is een Italiaanse wetenschapper die zijn werk in Rusland verloor door de oorlog. De grens is open, maar de verbinding tussen Rusland en Europa is verbroken.

Aan de verkeerde kant van de geschiedenis

De meeste Russischtalige inwoners van Narva kwamen na de Tweede Wereldoorlog naar Estland, vooral om er te werken in de mijnen en fabrieken. De ouders van Anastassia Tuuder van het Integratiebureau geloofden dat de Estse Socialistische Sovjetrepubliek een betere toekomst zou bieden dan hun woonplaats Norilsk, een van de smerigste industriesteden van Siberië. Maar toen Estland onafhankelijk werd, bevonden de Russen zich plotseling aan de verkeerde kant van de geschiedenis, als vreemdelingen in een nieuw land, gewantrouwd door de Esten die zwaar onder de Sovjet-bezetting hadden geleden.

Aanvankelijk hoopten de Esten dat het probleem zichzelf zou oplossen doordat de Russen naar het moederland zouden terugkeren. Dat gebeurde mondjesmaat. Het aandeel van de Russischtalige bevolking in Estland liep terug van 30 procent in 1989 naar 24 procent nu. De meesten zijn gebleven: het gemiddelde inkomen in Estland is twee keer zo hoog als in Rusland. De Russischtalige bevolking kampt wel met een maatschappelijke achterstand. De werkloosheid onder de Russen is 9,8 procent, tegenover 4,7 procent voor de Esten. In de verlopen industriestad Narva is de werkloosheid nog hoger: 12,4 procent.

Toen Estland onafhankelijk werd, was burgerschap alleen weggelegd voor Russen wier familie al voor de Sovjetbezetting van 1940 in het land woonde. Anderen konden slechts een paspoort krijgen als ze Ests spraken, voor veel Russen een moeilijke hobbel. Inmiddels heeft meer dan de helft van de 320.000 Russischtaligen een Ests paspoort. Daarnaast hebben er 80.000 een Russisch paspoort en zijn er 76.000 stateloos, in het bezit van een grijs paspoort waarmee ze zonder visum naar Rusland kunnen reizen. Volgens een onderzoek van de denktank International Centre for Defence and Security uit 2018 zou 12 procent van de Russisch sprekenden een bedreiging kunnen vormen bij agressie door Rusland.

“In 2014 begreep de staat dat het een bedreiging kan zijn als veel mensen niet loyaal zijn aan Estland”, zegt Anastassia Tuuder van het Integratiebureau. Daarom heeft Estland zijn inspanningen voor de integratie van de Russische bevolking opgevoerd. In 2015 opende de Estse televisie een Russischtalig kanaal, om te concurreren met de propaganda van de Russische televisie, die in Narva wordt opgevangen door satellietschotels. Hooggeplaatste politici kwamen naar Narva om de Russen te vertellen dat zij wel degelijk meetellen in Estland. Onlangs nog nog beloofde premier Kaja Kallas extra geld voor wegen en scholen.

‘Het voelt heel natuurlijk aan om in Rusland te zijn’

Ondertussen wonen veel inwoners van Narva nog altijd in twee werelden, de Europese en de Russische. “Ik kom uit de buurt van Vologda, ten noorden van Moskou. In de vakanties gaan we vaak terug naar het oude dorp van mijn familie. Het voelt heel natuurlijk aan om in Rusland te zijn”, zegt Aleksandr Mogoetov (62), gepensioneerd manager in de textielindustrie. “Maar mijn leven is hier. Mijn kinderen zijn sterk op Europa gericht, mijn zoon studeert nu in Utrecht.”

Mogoetov spreekt goed Engels, geleerd in het zakenleven. Pas na zijn pensioen leert hij Ests, een moeilijke, aan het Fins verwante taal. “Voorheen had ik er geen tijd voor. In Narva heb je geen Ests nodig, het is een Russische stad”, zegt hij.

Aan de oever van de rivier de Narva windt advocaat Joeri Batloek zich op over wat hij ziet als de dubbelhartigheid van veel van zijn stadgenoten: profiteren van Estland en de EU, dromen van Rusland. “Veel mensen blijven hier omdat de lonen en pensioenen hoger zijn, maar zitten met hun hoofd in Rusland. Waarom? Moet je kijken hoe mooi de promenade langs de rivier hier is aangelegd. En wat heb je daar?” Hij wijst naar de modderige oever aan de Russische kant. “Rusland heeft olie en gas, maar de mensen zijn arm.”