De paus die geen paus wilde zijn, had geen antwoord op de misbruikschandalen

Paus Benedictus XVI is zaterdagochtend overleden, heeft het Vaticaan zojuist bekendgemaakt. Hij zal de geschiedenis ingaan als de paus in wiens pontificaat de stroom onthullingen over misbruik in de kerk op gang kwam – en waartegen hij zelf nauwelijks optrad.

‘Ik had vroeger een geweldige stem. Nu werkt die niet meer.’ Met die woorden omschreef emeritus paus Benedictus XVI begin 2020 zijn gezondheid aan de Duitse televisiezender Bayerischer Rundfunk. In de documentaire van een half uur sprak hij slechts drie keer, en dat nauwelijks hoorbaar. Hij zat in een rolstoel omdat zijn knieën niet meer werken, zag nauwelijks meer omdat zijn ogen het lieten afweten – hij was zo goed als op. De Duitse paus die in 2013 de wereld versteld deed staan door vrijwillig af te treden, overleed zaterdag.

Joseph Aloisius Ratzinger zal vooral worden herinnerd als een omstreden paus. Enerzijds vanwege zijn abdicatie, die door veel katholieken nog altijd als verraad wordt gezien – het pausschap is een heilige taak, geen negen-tot-vijfbaan met een pensioenregeling. Maar zeker ook vanwege de vele pedofilieschandalen binnen de kerk; een beerput die onder zijn bewind voor het eerst volledig werd geopend en het pauselijk witte imago tot aan de oksels bevlekte. En blijft bevlekken. Zo stond Duitsland in 2017 nog op zijn achterste poten, omdat er in het kerkkoor waaraan de oudere broer van Ratzinger dertig jaar lang leiding had gegeven, 547 kinderen slachtoffer bleken van geweld en 67 van seksueel geweld.

Middagdutje

Maar voordat die beerput werd opengetrokken, toen Benedictus XVI nog gewoon Ratzinger heette, stond hij vooral bekend als een strenge, Duitse intellectueel die met potlood talloze artikelen en boeken schreef in een door hemzelf ontwikkeld schrift dat de snelheid van zijn eigen gedachten kon bijhouden. Hij was een vroom man met een dunne glimlach. Een van de weinige geneugten die hij zichzelf gunde, was slaap. Nooit, ook niet tijdens de heftigste crises, sliep Benedictus minder dan zeven of acht uur per nacht en nooit sloeg hij zijn middagdutje over.

Zelfs niet op die dag in 2005 toen hij, op 78-jarige leeftijd, tot de 265ste paus van Rome werd gekozen en daarmee de oudste winnaar van het conclaaf werd sinds 1730. Hij zou zelfs zijn dutje niet hebben overgeslagen toen hij acht jaar later een nog veel ouder record brak door de meest ongebruikelijke beslissing uit zijn leven te nemen: hij trad af.

Dat leidde tot een schokgolf in de katholieke wereld. De laatste paus die besloot te abdiceren in plaats van in het ambt te sterven, was Gregorius XII in 1415. Die had bovendien een goede reden: een einde maken aan het Westers Schisma, een soort Vaticaanse burgeroorlog. De Duitse Benedictus XVI daarentegen had geen politieke reden. ‘Aan zijn keuze lag geen complottheorie ten grondslag, Rome stond niet in brand, er stonden geen huilende wolven onder zijn raam’, zei zijn persoonlijk secretaris Georg Gänswein eind 2016 in de Italiaanse krant Corriere della Sera.

De paus mocht van zijn artsen niet meer de oceaan overvliegen en hij vond dat hij zijn werk daardoor niet meer kon doen. Hij voelde zich geestelijk en lichamelijk zwak en besloot daarom te stoppen, aldus Gänswein.

Het was de opvallendste beslissing in zijn pontificaat, dat verder in het teken stond van schandalen. Van de Holocaust-ontkennende bisschop Richard Williamson tot het Vatileaks-schandaal, waarbij de financiële wanorde van de kerk op straat kwam te liggen toen een butler documenten uit het Vaticaan smokkelde.

Seksueel misbruik

Al die schandalen vielen in het niet bij het onder zijn bewind steeds verder geopenbaarde seksueel misbruik van tienduizenden minderjarigen in katholieke instellingen wereldwijd. Het zou uitgroeien tot de grootste crisis van de katholieke kerk sinds de Reformatie, maar toch was de reactie van Benedictus een halfslachtige. De paus sprak zijn woede uit over de zaak, zei een diepgaande schaamte te voelen, zei sorry tegen de slachtoffers, maar veel verder dan woorden ging het niet.

Straffen bleven grotendeels uit, daders werden weggepromoveerd, slachtoffers werden tot stilte gemaand. Begin 2022 bleek uit onderzoek bijvoorbeeld dat er, toen Ratzinger nog kardinaal was, zeker vier kindermisbruikende priesters in het aartsbisdom München en Freising gewoon konden doorgaan met wat ze deden, simpelweg omdat Ratzinger naliet in te grijpen.

Die manier van leidinggeven – liever gebed dan gebod – liep als een rode draad door zijn pontificaat. Naast geestelijk leiders moeten pausen ook politici en bestuurders zijn; iets waar Benedictus, zo zei hij later, absoluut geen talent voor had. ‘Ik ben toch meer een professor. Het praktische bestuur is niet mijn sterkste kant.’

Of in de woorden van de Italiaanse Vaticaan-volger Marco Politi: ‘De kunst van het regeren verstond hij niet.’ Benedictus was een paus die in een geïsoleerde positie verkeerde en veel onbehagen en tegenspraak opriep, aldus Politi. De vernieuwingen en hervormingen die hij wilde doorvoeren, sneuvelden bijna allemaal. Of omdat hij te weinig medestanders kon vinden, of omdat hij zijn tegenstanders niet de baas was.

Vaticaan-volger John Thavis noemde hem vlak na zijn aftreden in de Volkskrant ‘argwanend, zonder politiek inzicht en vooral weinig daadkrachtig; een zwakke paus. We vroegen ons vaak af of er wel een piloot aan boord van het vliegtuig was. Dat heb je in het Vaticaan echt nodig, anders gaat iedereen zijn eigen gang’, aldus Thavis. ‘In tegenstelling tot wat veel mensen denken, is het Vaticaan niet strak georganiseerd. Het bestaat uit talrijke eilandjes die van elkaar niet weten en niet willen weten wat ze doen. Er is een verbluffende vrijheid van handelen, en dus om flaters te slaan.’

Aartsconservatief

Die onkunde speelde ongetwijfeld mee toen hij in 2013 besloot te abdiceren. Daarmee bezegelde Benedictus zijn eigen historische lot als paus die geen paus wilde zijn, omdat hij als geen ander wist dat hij het niet kon. Al in 1991, toen de Duitse kardinaal een hersenbloeding kreeg, zei hij tegen de toenmalige paus Johannes Paulus II ‘nu kan ik het echt niet meer’. Maar Johannes weigerde zijn ontslag en veertien jaar later werd de Duitser zelf tot paus gekozen. Over dat conclaaf dat zijn lot bepaalde zei Benedictus later: ‘Op een gegeven moment bad ik tot God: alstublieft, doet u mij dit niet aan.’

Maar God luisterde niet naar de paus. Sterker nog: Benedictus had slechts vier stemrondes nodig, wat historisch weinig is. Dat kwam onder meer omdat zijn belangrijkste tegenkandidaat, kardinaal Jorge Bergoglio uit Argentinië, wiens tijd nog wel zou komen, zijn achterban ervan overtuigde op Ratzinger te stemmen.

Dat was een opvallend stemadvies, want Ratzinger stond bekend als aartsconservatief. Als jonge theoloog werkte hij nog samen met progressievere collega’s, maar hoe ouder hij werd, hoe strenger zijn leer. Zijn voornaamste steen des aanstoot was dat veel theologen met hun eigen versie van God aan de haal gingen en dat steeds meer mensen het geloof op hun eigen manier interpreteerden. Die relativistische tendens verafschuwde hij. De kerk, zo vond hij, is geen democratie waarin iedereen mag stemmen over de vraag wat klopt. In die kwestie heeft alleen God stemrecht en zijn stembiljet heet de Bijbel.

Toen hij in 1981 prefect van de Congregatie voor de Geloofsleer werd, de vroegere inquisitie, die de zuiverheid van het katholieke geloof bewaakt, trok hij die harde lijn dan ook door met keiharde maatregelen tegen iedereen die van het juiste pad afweek. Het leverde hem de bijnaam ‘de pantserkardinaal’ op. En: ‘Gods Rottweiler’.

Moestuin

Hoe anders werd zijn leven na zijn abdicatie. Hij hoefde zich niet meer te bemoeien met de politiek van de kerk, met niets meer eigenlijk, behalve dan met zijn relatie met God. ‘Ik keer niet terug naar het privéleven’, zei hij bij zijn aftreden. Dat was voorbij. Hij bleef voortaan binnen de dikke muren van Vaticaanstad, een land van nauwelijks een halve vierkante kilometer oppervlakte met daarin een heuvel met een okergeel klooster erop, de Mater Ecclesia.

Vanuit dat nieuwe onderkomen kon Benedictus de afgelopen jaren de besneeuwde heuveltoppen rondom Rome zien liggen, net zoals de Sixtijnse Kapel en de Sint-Pieter. De emeritus paus had een bibliotheek, een kapel en een moestuin met paprika’s, courgettes en citrusbomen. De zusters die voor hem zorgden, maakten soms de lievelingstoetjes uit zijn jeugd voor hem klaar.

Zijn persoonlijke secretaris Gänswein schreef in de Italiaanse krant Corriere della Sera over hoe klein de wereld van Benedictus de laatste jaren werd. Over hoe hij altijd zo van wandelen hield, maar dat dit steeds moeilijker werd vanwege lichamelijke klachten. Dat het hem niet meer lukte piano te spelen omdat zijn handen niet langer meewerkten, net zomin als zijn hoofd. Dat hij al sinds 1994 met een oogaandoening leefde waardoor hij nauwelijks meer iets zag.

Wat overbleef waren de gebeden, zo nu en dan een half uurtje Italiaans televisiejournaal, soms gevolgd door een aflevering van Don Camillo en Peppone, een soort De dikke en de dunne, maar dan met een Italiaanse dorpspastoor in de hoofdrol. Contact met zijn opvolger paus Franciscus had hij nauwelijks. Soms wisselden de twee mannen wat brieven of een paar woorden uit, soms gaf de Duitser in het openbaar zijn mening over een theologische kwestie, maar echt dwingend zouden die uitingen nooit meer worden. Begin 2020 was hij nog wel onderwerp van een kleine rel toen zijn naam op de cover van een omstreden boek prijkte waarin hij paus Franciscus opriep de regels rond het celibaat niet te versoepelen. Dat boek zorgde voor een pittige discussie in Vaticaanstad over het gevaar van twee pausen in een kerk.

Maar, zo bleek al vrij snel daarna, het was allemaal een misverstand. De emeritus paus liet slechts een klein, algemeen hoofdstuk dicteren waarin hij niets controversieels zei en hij wist niet dat zijn naam op de cover zou verschijnen. Het leek een plausibele uitleg, want waarom zou hij ook? Met het dagelijks bestuur van de kerk wilde hij niets meer te maken hebben. Van die last had hij zichzelf, Godzijdank, ontdaan.

Een aantal jaar geleden vroeg een Duitse journalist aan Benedictus of hij ooit spijt van zijn abdicatie had gehad, toch de meest gewaagde keuze uit een leven dat verder in het teken stond van traditie. ‘Nee, nee, nee’, antwoordde Benedictus XVI tot driemaal toe. ‘Ik zie iedere dag weer dat het de enige juiste beslissing was.’