De oorlog volgens sociale media in China: ‘Oekraïens leger beschiet zijn eigen burgers’

Op Weibo, het Chinese equivalent van Twitter, worden berichten over de oorlog in Oekraïne honderden miljoenen keren gelezen. Alleen is Oekraïne de agressor, loopt de Russische operatie gesmeerd en zijn het Oekraïense soldaten die oorlogsmisdaden begaan. Wie zit er achter al die berichten?

Voor de vele miljoenen Chinezen die de oorlog in Oekraïne volgen via Weibo, het grootste sociale medium van China, ziet de oorlog er heel anders uit dan in het Westen. De Russische ‘militaire operatie’ is door Oekraïne uitgelokt, met de ‘beschieting van een Russische grenspost’, aldus een hashtag die 180 miljoen keer is gelezen. Rusland verdedigt zich slechts, en krijgt wereldwijd steun. “Veel landen weigeren Rusland te sanctioneren”, meldt een andere hashtag, met 1 miljard views.

De Russische strijd in Oekraïne verloopt ook voorspoedig, afgaand op de hashtags die Weibo domineren. Die melden voortdurend Russische overwinningen: ‘74 vernielde militaire doelwitten’ (760 miljoen views), ‘drie veroverde steden’ (220 miljoen views), ‘controle over het Oekraïense luchtruim’ (210 miljoen views), alles op basis van Russische bronnen. Berichten over Russische logistieke problemen of bombardementen op Oekraïense burgers dringen veel minder door.

Waar Weibo wel volop aandacht voor heeft, zijn misdragingen van het Oekraïense leger. Dat ‘beschiet zijn eigen burgers’ (230 miljoen views), ‘verkleedt zich in Russische uniformen om aanvallen te lanceren’ (380 miljoen views) en werkt mee aan een ‘Amerikaans militair biologisch programma’ (430 miljoen views). Geen wonder dat Poetins uitspraak ‘dat alleen fascisten zo vechten’ een enorme hit is op Weibo. Berichten met deze hashtag worden in totaal 590 miljoen keer gelezen.

Het mag duidelijk zijn: de dominante toon op Weibo, het Chinese equivalent van Twitter, is uitermate pro-Russisch. Liefst 80 procent van de meest gelezen en gedeelde hashtags over Oekraïne past in een beeld van Rusland als respectabele grootmacht, de Verenigde Staten als listige boosdoener en Oekraïne als speelbal en verliezer. Daarmee lijkt het discours op Weibo, dat door 55 procent van alle Chinezen met internet wordt gebruikt, zowat een kopie van de Russische propaganda.

Maar lijkt het daarmee alsof de Chinese publieke opinie eensgezind achter Rusland staat, in werkelijkheid is er iets anders aan de hand. Het pro-Russische discours op Weibo blijkt in sterke mate het resultaat van Chinese overheidsinmenging, via netwerken van officiële media-accounts en online manipulatie. In plaats van een weerspiegeling van de Chinese publieke opinie is Weibo meer een poging tot beïnvloeding van die publieke opinie. Een grootscheeps experiment in massamanipulatie.

Pekings controle

Overheidsinmenging in sociale media bestaat in China al zolang als er sociale media zijn. Maar die inmenging is veel sterker geworden onder president Xi Jinping, die in 2013 een ‘oorlog om de publieke opinie’ uitriep. Hij maakte het moeilijker voor Chinezen om toegang te krijgen tot buitenlandse sociale media en scherpte tegelijkertijd de ideologische controle op binnenlandse sociale media aan.

In eerste instantie gebeurt dat vooral door censuur. Chinese sociale media hebben duizenden moderatoren (vaak een kwart van hun personeel) en geavanceerde technologie om onwenselijke berichten te wissen. Op Weibo werd de hashtag ‘Rusland valt Oekraïne binnen’ verboden en werden accounts gesloten na berichten over anti-oorlogsprotesten of kritiek op Poetin. Volgens gelekte richtlijnen moeten berichten ‘ongunstig voor Rusland, pro-westers’ worden verwijderd.

Maar naast censuur van ‘negatieve’ berichten moeten Chinese sociale media sinds 2018 ook ‘actief positieve energie verspreiden’. Daarbij zijn ‘negatief’ en ‘positief’ overheidseufemismen voor ‘niet/wel in lijn met de Chinese Communistische Partij’. Sociale media moeten dus niet alleen onwenselijke berichten wissen, maar ook politiek wenselijke ideeën prominent brengen. Ook Weibo doet naar eigen zeggen aan ‘promotie van positieve inhoud’.

Weibo's top-50

De sleutel daartoe is de hot search list: de lijst van vijftig populairste hashtags op Weibo, die zo invloedrijk is dat marketingbedrijven allerlei trucs uithalen om erop te komen. Hashtags zijn in China volledige zinnen, en bieden dus ruimte voor reclameslogans of krantenkoppen. Wie zijn hashtag in de hot search list krijgt, ziet zijn bereik exponentieel stijgen. Marketingbedrijven huren daarom soms beroemdheden met veel volgers in om de populariteit van hun hashtag kunstmatig op te drijven.

Weibo treedt hard op tegen zulke commerciële manipulatie, die het als schadelijk ziet voor zijn geloofwaardigheid. Maar hashtags over Oekraïne in de hot search list blijken op eenzelfde manier te worden aangezwengeld, alleen dan door staatsmedia. Uit een analyse van de populairste hashtags over Oekraïne, van 20 februari tot en met 7 maart, blijkt dat 90 procent door staatsmedia is gemaakt. En 5 procent is het werk van Guancha, een nationalistische nieuwssite met nauwe partijbanden.

De werkwijze is telkens dezelfde: de hashtags worden meteen overgenomen door een wijd netwerk van officiële media-accounts met miljoenen volgers, en worden zo in korte tijd de hot search list in gekatapulteerd. Daar hebben ze veel kans om door het grote publiek te worden opgepikt. De ondersteunde hashtags passen in een duidelijk discours: 80 procent is pro-Russisch of antiwesters, 10 procent is neutraal, amper 3 procent gaat tegen het pro-Russische narratief in.

Onzichtbare manipulatie

Naast die zichtbare manipulatie zijn er aanwijzingen dat Peking ook onzichtbaar ingrijpt op Weibo om zijn boodschap te promoten. Sinds begin dit jaar stellen nieuwe regels dat sociale media in hun populariteitslijsten ‘een mechanisme voor manuele interventie’ moeten instellen. Weibo blijft de hot search list verdedigen als een objectieve rangschikking, maar erkende vorig jaar dat het ‘bij groot negatief nieuws of plotse noodsituaties de positie van de hashtags kan modereren’.

Ook blijkt uit data-onderzoek dat de hot search list tijdens het begin van de covidpandemie afwijkingen vertoonde. Zo bleken hashtags gerelateerd aan covid in de top-15 abnormaal snel te rouleren. Andere hashtags bleven onverklaarbaar lang op bepaalde posities staan. “Naast de evidente promotie is er dus ook verborgen promotie”, aldus Hao Cui, promovendus in de datawetenschappen aan de Central European University in Wenen en medeauteur van het onderzoek.

Hoe die ‘verborgen promotie’ precies werkt, weten alleen de sociale media zelf, maar volgens Cui wijzen de afwijkingen op menselijke interventie. “Misschien hebben ze een departement met mensen die de inhoud van hashtags checken en kijken of het belangrijk is om ze in de lijst te plaatsen”, aldus Cui. “Als een hashtag niet in de smaak valt van de overheid, zal hij niet getoond worden. Als hij wel in de smaak valt, zal hij erin opgenomen worden en meer aandacht krijgen.”

Het pro-Russische discours op Weibo zegt dus niet noodzakelijk veel over de Chinese publieke opinie, maar wel over hoe de Chinese overheid die publieke opinie wil sturen. Terwijl Peking naar het buitenland toe volhoudt neutraal te zijn in de Oekraïne-kwestie, voedt het zijn binnenlandse publiek volop met pro-Russische en antiwesterse berichten. Ruim 30 procent van de populairste hashtags op Weibo is zelfs letterlijk overgenomen van Russische bronnen, en bevat vaak desinformatie.

Amerikaanse laboratoria

Het meest groteske voorbeeld daarvan is de Russische complottheorie dat de VS militaire laboratoria hebben in Oekraïne, waar ze biologische wapens ontwikkelen om tegen Rusland te gebruiken. De theorie, losjes gebaseerd op een door de VS gesteund programma om laboratoria uit Sovjet-tijd te ontmantelen, doet al jaren in verschillende versies de ronde, zonder enig bewijs. Rusland werpt het allicht op als legitimatie voor zijn invasie, of – erger – voor een eigen aanval met chemische wapens.

Op Weibo wordt het verhaal klakkeloos overgenomen en fel gepromoot. Hashtags over de laboratoria zijn drie dagen lang het meest besproken onderwerp op Weibo, telkens gepusht door staatsmedia en met in totaal 1,5 miljard views. In een opstapeling van verzinsels klinkt het dat er een overweldigende bewijslast is, dat een Amerikaanse minister heeft bekend, en als kers op de taart, dat in de Amerikaanse laboratoria ook experimenten met Covid-19 en vleermuizen plaatsvonden.

Het is de perfecte mix van Russische en Chinese propaganda – de VS als aanstichter van de oorlog in Oekraïne én van de covidpandemie – en gaat in een mum van tijd viraal op Weibo. “Gelukkig is Rusland op tijd aan zijn militaire operatie begonnen”, klinkt een van de meest gedeelde reacties. “Deze biologische laboratoria waren door de Verenigde Staten opgezet om Rusland van kant te maken. Zijn er nu nog mensen die denken dat Ruslands beslissing verkeerd was?”

Hashtag 1: Rusland zegt dat Zelensky Kiev heeft verlaten

- Gecreëerd door: staatszender CCTV

- Gepusht door: 163 grote media-accounts

- Gelezen: 510 miljoen keer

- Hoogste positie in hot search list: 1

Op 26 februari meldt de Russische parlementsvoorzitter Vjatsjeslav Volodin, zonder enig bewijs, dat de Oekraïense president Zelensky Kiev heeft verlaten. De Chinese staatszender CCTV creëert een hashtag, die wordt door 163 grote media-accounts overgenomen, en komt al na tien minuten in Weibo’s hot search list. Als Volodin een week later meldt dat Zelensky nu ook Oekraïne heeft verlaten, gebeurt precies hetzelfde: het nieuws gaat viraal en krijgt 170 miljoen views.

Op zich is de hashtag feitelijk niet onjuist: het is een correcte weergave van de Russische bewering. Maar wat opvalt, is dat Oekraïense ontkenningen nauwelijks aandacht krijgen. Een hashtag ‘Zelenski zegt dat hij nog in Kiev is’ wordt niet door grote media-accounts overgenomen, en blijft op 2,6 miljoen views steken. Als Zelensky op 1 maart in Kiev een interview aan internationale media geeft, krijgt dat nieuws helemaal geen hashtag. Het wordt op Weibo amper opgemerkt.

De vele video’s die Zelensky vanuit Kiev de wereld instuurt, worden vooral vanuit Russisch perspectief belicht: als nepvideo’s die eerder zijn opgenomen, bedoeld om het publiek te misleiden. De commentaren – die ook worden gecensureerd en gemanipuleerd – benadrukken vooral dat Zelensky in elke video dezelfde kleren draagt, en dat er geen sneeuw of vernielde gebouwen te zien zijn. Een van de meest gedeelde reacties: “Ik geloof hem niet, die man heeft geen geloofwaardigheid.”

Hashtag 2: Rusland begint de evacuatie van zijn burgers uit Europa

- Gecreëerd door: Cailian Press (staatsmedia)

- Gepusht door: 137 media-accounts

- Gelezen: 420 miljoen keer

- Hoogste positie in hot search list: 1

Terwijl westerse media berichten over enorme vluchtelingenstromen uit Oekraïne, gaat op Weibo een hashtag viraal over de evacuatie van Russische burgers uit Europa. Het bijbehorende bericht meldt niet waarom deze Russen Europa ontvluchten, maar wordt doorgestuurd met dramatische toevoegingen. “Het voelt vreemd om over Russische evacués te lezen”, schrijft een internetberoemdheid met 6 miljoen volgers. “Burgers lijden altijd het meest, ze hebben niets meer.”

Wat onvermeld blijft, is dat het om een evacuatie van Russische toeristen gaat, die door een vliegverbod voor hun luchtvaartmaatschappij vastzitten in hun vakantieoord. Een vervelende ervaring, maar toch een stuk minder ernstig dan de situatie van Oekraïense oorlogsvluchtelingen, die op Weibo veel minder aandacht krijgen.

De nadruk op Russisch slachtofferschap blijkt ook uit de allerpopulairste hashtag omtrent Oekraïne, met 1,37 miljard (!) views: ‘Russische katten gesanctioneerd’, over een verbod voor Russische katten op deelname aan kattenshows. Het levert een stroom aan zielige kattenfilmpjes op, en beschuldigingen van ‘westers extremisme’.