De ongeloofwaardige witheid van Jezus: ‘We zijn allemaal opgelicht’

Op de eerste afbeeldingen die van Jezus gemaakt zijn, in de eerste eeuw, is hij een witte man. Zo werd hij vervolgens eeuwenlang geportretteerd in de Europese kerk- en kunstgeschiedenis. Toen de BBC ruim twintig jaar geleden een team van wetenschappers vroeg historisch onderzoek te doen naar het uiterlijk van Jezus, bleek daar weinig van te kloppen. Hij was een donkere man, met dichte zwarte krullen, zoals te zien is aan de reconstructie die van klei werd gemaakt.

Maar al is de witheid van Jezus al geruime tijd niet geloofwaardig meer, het beeld blijkt lastig uit te roeien. Een van de redenen daarvoor is dat de katholieke kerk nog lange tijd dwingend bleef voorschrijven dat Christus als witte man afgebeeld werd, zegt Guus van den Hout, kenner van religieuze kunst en voormalig directeur van Museum Catharijneconvent in Utrecht aan Trouw.

In de jaren zestig begonnen enkele Vlaamse, Nederlandse en Duitse kunstenaars die werk maakten voor de kerk, daartegenin te gaan. “Maar zij kregen weinig voor elkaar, vooral omdat de religieuze kunst er vanaf die tijd plots weinig meer toe deed. Door de voortschrijdende secularisatie was er amper meer vraag naar christelijke kunst.”

Inmiddels zijn er over de hele wereld kunstenaars die Jezus hebben geportretteerd als donkere man. Of als zwarte man, want er is ook de theorie die ervan uitgaat dat Jezus zwart was. Dat gaat terug op de gedachte dat Egyptenaren zwart waren, en Jozef en Maria daar niet heen zouden zijn gevlucht als ze daar erg zouden zijn opgevallen.

De kunstenaars richten hun pijlen op het beeld van Jezus in het collectief bewustzijn. Daar moet Jezus niet meer wit zijn, is het doel.

‘Jezus is in het collectief bewustzijn wit, al weten we dat hij uit Palestina komt’

Op de foto van Nederlands fotograaf en graphic designer Bas Uterwijk (zie boven) kijkt Jezus je recht aan, met een ietwat lome blik, en een vriendelijke mond. Het lijkt een foto-opname, maar het is een artistieke impressie, gemaakt met een computerprogramma dat drijft op kunstmatige intelligentie. Afgelopen zomer ging het beeld de hele wereld rond. Via internet belandde het in Iraanse kranten, op de Turkse tv, en ook in Brazilië kwam het groot in het nieuws.

De Jezus van Uterwijk werd enthousiast ontvangen in het Midden-Oosten, Noord-Afrika en Zuid-Amerika, waar mannen zich in de figuur herkenden. Uterwijk snapt dat wel. “De geschiedenis wordt veel te veel overheerst door machtige witte mannen. Zo is in het collectief bewustzijn Jezus wit, al is het misschien latent. We zijn allemaal met dat beeld opgegroeid. Ook al weten we intussen dat mensen er in Palestina niet zo uitzien. Het is zo scheef: hoe we dat geloof eerst ergens vandaan hebben gehaald, en dan uit naam van dat geloof elders zijn gaan huishouden.”

Uterwijk gebruikte voor het portret onder meer het onderzoek naar Jezus’ uiterlijk dat de BBC twintig jaar geleden liet doen voor een documentaire. Jezus heeft daar een donkere huid, en kort, bijna kroezig haar. “Er is he­lemaal geen historisch materiaal: de vroegste afbeelding van Jezus is van honderden jaren nadat hij geleefd zou hebben. De BBC-reconstructie is het enige beeld dat we hebben dat een beetje op feiten gebaseerd is. Maar die figuur ziet eruit als een pop zoals die door forensische opsporingsdiensten wordt gemaakt. Je voelt er niks bij.”

Achter zijn computer kon hij Jezus als het ware tot leven wekken, vertelt Uterwijk. “Het systeem kan een bijna fotorealistisch beeld van een mens creëren dat we als zeer geloofwaardig ervaren. Dat doe je door kunstwerken en portretten in te voeren, daar gaat de computer mee rekenen. Ik heb onder meer de Fajoemportretten toegevoegd, uit het midden van de derde eeuw, dat komt het dichtste bij de tijd en regio waarin Jezus leefde.”

Van tevoren was hij nog bang geweest dat er controverse zou ontstaan. “Als je met raciale kenmerken bezig bent, begeef je je op een terrein waarmee je op internet een enorme beerput van ellende over je heen kunt krijgen. Maar ik krijg bijna alleen maar zeer positieve reacties. Zelfs evangelische Amerikaanse christenen doen er niet negatief over. Ik krijg fanmail, van mensen die me vertellen dat ik ze geraakt heb. Misschien ook omdat het een ontwapenend beeld is. En ik krijg ook heel enthousiaste mails over de andere historische figuren die ik maak, bijvoorbeeld uit Frankrijk over mijn portret van Napoleon.”

Of misschien scheelt het dat het gezicht van de Jezus van zijn foto niet goed vast te pinnen is op één etnische groep, zegt Uterwijk. “Het heeft iets mediterraans-Midden-Oosters, maar het loopt door tot in India. Je hebt deze gezichten in heel Europa en Amerika. Ik denk wel dat dat recht doet aan het Palestina van toen, dat was ook een enorme smeltkroes. Heel veel mensen herkennen zich erin. Het kan ook zijn omdat het Jezus is, en hij daarmee vanzelf een beetje die magie heeft.”

‘Een witte Jezus ondermijnt de spirituele waarde van donkere mensen’

Blond haar, blauwe ogen. Zo kreeg beeldend kunstenaar, conservator en filmmaker Felix de Rooy het beeld van Jezus mee in de kerk op Curaçao, waar hij opgroeide. Niet alleen Jezus was wit, vertelt hij. “Ook de fraters en de nonnen waren wit. De heiligen op bidprentjes waren allemaal wit. De engelen ook. Ja, en als Gods zoon wit is, dan moet hij zelf ook wel wit zijn natuurlijk.”

Het was niet dat iedereen dat voor lief nam. De kunstenaar Charles Corsen, een vriend van zijn vader, maakte in de jaren vijftig al een portret van een Zwarte Madonna. “Mijn vader maakte daar een gedicht bij. Ik had al vroeg door: als Jezus bestaan heeft, was hij in elk geval niet wit. Hij was sowieso bruin, en het kan goed zijn dat hij vrij donker was. Je had lang voordat hij geleefd zou hebben al Joden in Ethiopië, er zijn ook mensen die geloven dat hij van hen afstamde.”

Al in de jaren zeventig duiken er donkere Christussen op in zijn eigen werk. Een van die vroege werken is binnenkort te zien in het Stedelijk Museum. Het hangt nu nog bij hem thuis in een zijkamer. Hij laat het zien: “Kijk, hij schreeuwt, en is in revolte, tegen het beeld wat altijd van hem werd gemaakt, wat niet klopte. Vandaar de penselen in zijn hand.”

Jezus afbeelden als witte man is een teken van witte suprematie, zegt De Rooy. “Dat wordt wel duidelijk als je ziet wat de context is waaruit dat voortkomt. Jezus staat voor reinheid en heiligheid. De duivel werd meestal als zwart afgebeeld. In de hele beeldgeschiedenis zie je dit stereotype denken terug, met alle gevolgen van dien.”

Lange tijd verzamelde De Rooy beelden van donkere mensen in de westerse populaire cultuur. Ruim dertig jaar geleden maakte hij er een tentoonstelling van. ‘Alhoewel je huidje zwart was zal je hartje wit en rein zijn’, zegt hij een oud versje na. “Daar zit het idee in dat er iets mis is met donkere mensen, en dat ze gewassen moeten worden. Een idee dat ook in veel zeepreclames is gebruikt. Donkere mensen werden steevast afgebeeld in aanbidding voor Jezus, wachtend op de verlichting van het christendom. En de Bijbel is ook gebruikt om zwarte mensen te doen geloven dat ze slecht waren, en tot slaaf gemaakt mochten worden. Uit alles blijkt de ondermijning van de spirituele waarde van donkere mensen.”

Overal ter wereld geven mensen Jezus in hun spiegelbeeld weer: zo heeft hij in Mexico vaak meer Indiaanse trekken, zegt De Rooy. “Maar geen andere groep heeft het ingezet als propaganda en over de hele wereld verscheept om dat beeld op te dringen. Dat was alleen de katholieke kerk.”

Het is tragisch dat het juist door de kunst is dat het beeld van een witte Jezus nog gebrand blijft in het onderbewustzijn, zegt De Rooy. “Maar het is niet ingewikkeld om daar iets aan te veranderen. Je hoeft alleen maar je gezonde verstand te gebruiken.”

‘We zijn allemaal opgelicht’

Kunstenaar Raul Balai schilderde laatst nog een zwarte Jezus. Dat hij zo lang als wit is afgebeeld, is het ultieme voorbeeld van whitewashing van onze geschiedenis, zegt hij. “De witte Jezus is een falsificatie, want we weten uit welk gebied hij komt: uit Palestina. We zijn allemaal opgelicht met de prenten uit de kinderbijbel.”

Een witte Jezus is ongeloofwaardig, maar een Midden-Oosters uiterlijk is nog een beetje te licht, zegt Balai. “Hij was zwart. Je ziet in de reconstructie die de BBC ooit maakte, met archeologen en wetenschappers, dat het beeld meer naar Afro ging. In het bijbelboek Openbaringen gaat het over het haar van Jezus, dat eruitzag als lamswol. En de Kanaänieten of Israëlieten kwamen oorspronkelijk uit het zuiden van de Sahara.”

Het schilderij maakte hij samen met beeldend kunstenaar Brian Elstak, ‘Black Jesus aka Fuck Cracker Christ’, noemden ze het. Het maakte onderdeel uit van de tentoonstelling ‘Hier. Zwart in Rembrandts tijd’, die tot vorige week te zien was in het Rembrandthuis. “Wij waren als tentoonstellingsontwerpers, conceptueel adviseurs en curatoren moderne kunst betrokken bij de tentoonstelling. Bij het ontwerp daarvan bleek dat er een beeldengalerij zou komen waarin een aantal werken te zien was van Jezus, die als witte man wordt afgebeeld, met donkere mensen als bijfiguren, vertelt Balai. Wij vonden meteen: een witte Jezus heeft niets te zoeken in een portrettengalerij van zwarte mensen. Gooi het er alsjeblieft uit, zeiden we.”

Maar dat voorstel kwam er niet doorheen. Dus besloten Balai en Elstak een andere oplossing te zoeken, en maakten ze samen de zwarte Jezus. “Zo konden we in elk geval deze kwestie aan de orde stellen, en hopelijk iets veranderen aan dat Jezusbeeld dat ons dwars blijft zitten.”

Zijn ouders komen allebei uit een katholieke context, en hij kreeg het beeld van een witte Jezus mee in de kinderbijbel, vertelt Balai. “Voor mij is het: God oké, religie nee. Het is een van de pijlers waarop kolonialisme, wereldverovering, rasdenken en slavernij werden gebouwd. Daar is een witte Jezus een heel groot onderdeel van. Als je zegt dat Jezus wit is, dan is God dus wit. En koningen en heersers werden dan weer gezien als representanten van God. Zo is er uit naam van het christelijke geloof eindeloos veel onderdrukking geweest: geweld, verkrachting, dominantie, waar mensen over de hele wereld onder geleden hebben.”

Hij denkt dat we absoluut af moeten van de witte Jezus. “Het is kwalijk en schadelijk voor iedereen. We moeten onszelf als wereldgemeenschap als het ware gaan herprogrammeren. Want het witte denken gaat nog steeds door. Als je nu ‘dokter’ of ‘hand’ intikt in Google, dan krijg je alleen maar witte mensen als resultaat te zien. En sensors van handzeepautomaten herkennen vaak een zwarte huid niet. Dat slaat nergens op, als je naar de wereldpopulatie kijkt.”