De Oekraïne-crisis leert: de NAVO is helemaal terug, verenigd en wel

De Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO) is terug, verenigd en wel. Maar de Oekraïne-crisis toont ook de grenzen van NAVO-uitbreiding en de patstelling die al dertig jaar bestaat.

Dit is het nieuwe normaal, zegt NAVO-chef Jens Stoltenberg. “Rusland heeft getoond dat het bereid is om de fundamentele aspecten van de Europese orde uit te dagen met geweld.” Daarom hebben NAVO-defensieministers gisteren besloten om te onderzoeken of de NAVO-aanwezigheid in het oosten en zuidoosten van de alliantie permanent moet worden uitgebreid met kleine, roterende multinationale eenheden (van circa duizend militairen), zoals die nu in Polen en de Baltische landen zijn gevestigd.

De dadendrang op NAVO-grondgebied is een signaal dat de NAVO terug is, nadat Frans president Emmanuel Macron de alliantie hersendood noemde en Donald Trump er liefst van af wilde. Als om dit te onderstrepen, wil Parijs zo’n nieuwe multinationale NAVO-eenheid in Roemenië gaan leiden. Brisanter is de waarschuwing uit Franse hoek dat als Rusland Oekraïne aanvalt de NAVO-Rusland Akte (1997) in de prullenbak verdwijnt. In dat document legt de NAVO zichzelf restricties op over militaire aanwezigheid in het oosten. Dus dan krijgen we een heel ander Europa.

“Dit verbindt de NAVO enorm”, zegt een Europese diplomaat. “Het is een dreiging waar de alliantie voor gebouwd is.” Extra plus: de intense consultatie tussen de Verenigde Staten en bondgenoten. Heel anders dan onder Trump, en dan bij Joe Bidens vertrek uit Afghanistan.

Vrije lotsbestemming

Toch toont de Oekraïne-crisis ook de beperkingen van de alliantie. De vraag of en zo ja welke beloften in 1990 werden gedaan aan Moskou over niet-uitbreiding naar het oosten is nu een bloeiend academisch studieveld. Zeker is dat het na de Koude Oorlog niet gelukt is Rusland te integreren in een nieuwe Europese ordening. De reden is al dertig jaar dezelfde: het Westen ging uit van de vrije lotsbestemming van landen na lange Sovjet-overheersing, Moskou bleef in buurlanden vasthouden aan het recht op een invloedssfeer dat na 1945 was afgedwongen.

De politicoloog Andrej Sjoesjentsov zegt aan nieuwsmedium Puck dat waar westerse politici van verkiezing tot verkiezing denken, Rusland (en China) meer denken in geopolitieke tijdperken. De huidige crisis komt ‘een beetje laat’, maar was onvermijdelijk. “Vladimir Poetin zei jaren geleden al dat we te lang hoopten op dialoog in plaats van te eisen dat onze belangen serieus genomen worden.” Hij deed dit ook hardop, in een vlammende speech in 2007 in München.

De NAVO-Rusland Akte van 1997 had voor enkele rustige jaren gezorgd. Na 9/11 bood Poetin George W. Bush hulp aan. Daarna zegde Bush het ABM-verdrag op dat raketdefensie verbiedt en kwam de Irak-oorlog. De limiet voor Moskou was toen de NAVO voor Georgië en Oekraïne in zicht kwam, nadat zich in die landen vreedzame, democratische omwentelingen hadden voorgedaan. Poetin zag hierin westerse complotten. Nu werd de fundamentele kwestie acuut: vrije wilsbeschikking tegenover het recht op een invloedssfeer.

Ed Kronenburg, destijds rechterhand van NAVO-chef Jaap de Hoop Scheffer, herinnert zich een ontmoeting met Poetin in 2006. “Het gesprek verliep goed, tot het eind, toen het over Georgië ging. Toen zei Poetin opeens: ‘Sorry, maar dat is een rode lijn voor mij.’"

De omgang met deze Russische rode lijn werd een splijtzwam binnen de NAVO die tot vandaag doorwerkt. Onder Amerikaanse druk en tegen de zin van Berlijn en Parijs kregen Kiev en Tbilisi in 2008 in Boekarest een gespleten belofte: ooit kunnen jullie lid worden, maar we versperren de weg daarnaartoe. Hetzelfde jaar brak de Georgië-oorlog uit.

Eigen kracht

Bijna veertien jaar en acht jaar oorlog in Oekraïne later staat Europa weer op dit kruispunt, met een sterker Rusland en een wispelturig Amerika voor wie Oekraïne een afleiding is van China. En met een grote Russische troepenmacht langs Oekraïne. De NAVO, die besluit met consensus, kan haar belofte aan Kiev niet van tafel halen – maar het is duidelijk dat deze militair niets waard is. Oekraïne staat al jaren alleen in zijn strijd om als onafhankelijk land te overleven. Kievs grootste troef is eigen kracht, ontleend aan eerdere Russische agressie.

Rusland speelt de long game in Oekraïne en Georgië, militaire druk is maar een van de instrumenten. Feitelijk kijkt de NAVO machteloos toe, grommend achter haar grenzen. In westerse hoofdsteden wordt al naarstig gezocht naar een diplomatieke formule waarin Oekraïne’s ‘NAVO-droom’ de nek wordt omgedraaid zonder dit zo te zeggen.

Dat is de tussenbalans dertig jaar na de Koude Oorlog: weer een langdurige confrontatie met Moskou, of grote onderhandelingen, of beide. De NAVO-grenzen zijn opgeschoven, miljoenen Oost-Europeanen voelen zich vrij en veiliger. Dat is winst. De prijs wordt buiten de NAVO-grenzen betaald.