De macht van Wagner groeit, en niet alleen op het slagveld

Een jaar geleden was Wagner nog nauwelijks bekend in Rusland. Maar sinds de Oekraïne-oorlog groeit de macht van het wrede huurlingenleger zichtbaar. En die macht blijft niet beperkt tot het slagveld.

“De groeten van Wagner.” Dat kreeg een Russische activiste onlangs te horen van agenten die haar flat waren binnengevallen om haar te arresteren wegens kritiek op de oorlog tegen Oekraïne. Boven haar hoofd hield een van hen dreigend een moker, een weinig subtiele herinnering aan de straf die het beruchte huurlingenleger Wagner voor een deserteur had. Op een propagandafilmpje was te zien hoe die met een moker werd doodgeslagen.

Het lugubere tafereel toont hoe de wrede gewoonten van het beruchte huurlingenleger van Jevgeni Prigozjin, die naam maakte als de ‘kok van president Poetin’, gemeengoed beginnen te worden in Rusland. Andrej Toertsjak, de leider van Poetins partij Verenigd Rusland, bedreigde een parlementslid uit zijn partij onlangs ook al met ‘de sloophamer’ nadat die vanuit een luxevakantieoord in Mexico de Russische militairen in Oekraïne een nieuwjaarsgroet had gestuurd.

Prigozjin zelf geniet van de reputatie van wreedheid die zijn ‘muzikanten’, zoals de Wagner-huurlingen zich noemen, hebben. Als reactie op een voorstel van het Europees Parlement het Russische huurlingenleger op de lijst van terroristische organisaties te plaatsen, stuurde Wagner een glimmende moker met nepbloed op het handvat naar Brussel, keurig verpakt in een vioolkist. Op de kop van de sloophamer was het wapen van Wagner te zien, met eronder een stapeltje schedels.

Op de staatstelevisie wordt de toon ook steeds wreder. In praatprogramma’s verkneukelen uitgenodigde politici en militaire experts zich over de Russische raketaanvallen op Oekraïense energiecentrales waardoor de burgerbevolking midden in de winter in de bittere kou komt te zitten.

Wreedheid als strategie

Wreedheid maakt onderdeel uit van de militaire strategie van Wagner, dat sinds het begin van de Russische invasie in Oekraïne van een legertje van enkele duizenden militaire avonturiers is uitgegroeid tot een troepenmacht die volgens Amerikaanse en Britse schattingen zeker veertigduizend man telt. Wie tegen Wagner vecht, weet wat er kan gebeuren als je in handen valt van Prigozjins huurlingen. In Syrië straften Wagner-huurlingen een deserteur uit het leger van de Syrische president Assad door zijn ledematen met een sloophamer te verbrijzelen, hem te onthoofden en zijn romp in brand te steken.

Aanvankelijk bestond Wagner vooral uit ex-militairen en voormalige commando’s uit de inlichtingendiensten. Nu telt Prigozjins leger vooral ex-gevangenen die zich bij Wagner hebben aangemeld onder de belofte dat zij na een half jaar dienst in Oekraïne gratie zullen krijgen. Als ze het tenminste overleven, zegt Prigozjin erbij tijdens zijn bezoeken aan Russische strafkampen om gevangenen te rekruteren. Vervolgens krijgen ze vaak niet meer dan tien minuten om te beslissen of ze op het aanbod zullen ingaan.

Die selectiemethode levert een gevaarlijke oogst op. Uiteraard zijn de langstgestraften het meest gemotiveerd om zich aan te melden: moordenaars, verkrachters en andere brute misdadigers. Geen volk dat veel affiniteit heeft met de regels van het oorlogsrecht, een onderwerp dat toch al niet hoog op de prioriteitenlijst van Wagner staat.

Prigozjin, die zelf jaren doorbracht in een strafkamp, presenteert het werven van gevangenen als een kans voor misdadigers om “hun leven te beteren”. Maar van mededogen is geen sprake: de ex-gevangenen dienen als kanonnenvoer en worden direct naar de ‘heetste’ plekken aan het front gestuurd, waar ze in grote aantallen sneuvelen.

Herinneringen aan Stalin

Gevangenen die de benen proberen te nemen of zich tegen het bevel in terugtrekken worden zonder pardon geëxecuteerd, als ze in handen vallen van Wagners veiligheidsdienst die achter de linies opereert. Het is een praktijk die herinneringen oproept aan Stalins ‘zagradotrjady’ (barrière-eenheden), die in de Tweede Wereldoorlog moesten voorkomen dat soldaten zich terugtrokken. Een Wagnerhuurling die deze maand naar Noorwegen vluchtte, zegt zelf getuige te zijn geweest van dergelijke buitenrechtelijke executies.

Voor president Poetin, die sinds jaar en dag nauwe banden onderhoudt met Prigozjin, is het inzetten van gedetineerden een aantrekkelijke constructie. Het Kremlin heeft als gevolg van de onverwacht zware verliezen in Oekraïne dringend behoefte aan verse troepen. Ook al komt een groot deel van de ex-gevangenen om, het zal thuis veel minder ophef veroorzaken dan verliezen onder de gemobiliseerde reservisten. Bijkomend voordeel: de populatie van de Russische gevangenissen en strafkolonies neemt snel af.

Russische mensenrechtenactivisten vragen zich af wat de juridische basis is voor de gratieverlening voor gevangenen die zich aansluiten bij Wagner. Normaal is dat een langdurige procedure die via allerlei commissies verloopt. Maar nu haalt Prigozjin zonder hun tussenkomst gratiebewijzen tevoorschijn van president Poetin, die er juist om bekendstond dat hij vrijwel nooit gratie verleende. “Het lijkt wel of Wagner de vierde macht in Rusland is geworden”, concludeert Olga Romanova, het hoofd van de actiegroep Roes Sidjasjtsjaja (‘Rusland achter de tralies’).

‘Wasstraat’ voor crimineel

Ook anderen maken zich zorgen over de weerslag die het rekruteren van gevangenen door Wagner voor de strijd in Oekraïne op de situatie in Rusland heeft. Het komt erop neer dat Wagner een soort ‘wasstraat’ wordt waar mensen als zware crimineel ingaan en er als heldhaftige ‘verdedigers van het vaderland’ uitkomen.

Prigozjin prees de eerste groep ex-gevangenen die onlangs naar huis mochten na een half jaar vechten bij Wagner als mensen die met hun heldenmoed het recht hebben verdiend ondanks hun criminele verleden als ‘volwaardige burgers’ terug te keren in de maatschappij. “Niet te veel zuipen, geen drugs gebruiken, geen wijven verkrachten en geen rotzooi trappen’, gaf hij hun nog mee als vaderlijk advies.

Een van de gerekruteerde gedetineerden was een zakenman uit Sint-Petersburg die 23 jaar had gekregen voor het bestellen van de moord op zijn zakenpartner, diens vrouw en hun kinderen van 11 en 15 jaar. Zij werden neergeschoten en met een bijl omgebracht. Uiteindelijk heeft hij daarvoor maar anderhalf jaar gezeten.

Voor een gesneuvelde Wagner-strijder die elf jaar had gekregen voor de moord op zijn moeder, werd op zijn vroegere school een plechtigheid gehouden, met een militaire erewacht erbij. De kinderen werden aangemoedigd zijn voorbeeld te volgen. “Waar gaat dit eindigen?”, vroeg een Rus zich op Facebook af.

Prigozjin als rijzende ster

Nog maar een jaar geleden was Wagner nauwelijks bekend in Rusland. Officieel bestond het niet, al was het al jaren actief als een soort schaduwleger van het Kremlin in de Donbas, Syrië en een aantal Afrikaanse landen. Maar nu wordt Wagner ook op de staatstelevisie opgehemeld als een ‘elite-eenheid’ van geharde strijders, voor wie als hoogste beginsel geldt: “Geen stap achteruit!” Dat was Stalins bevel aan zijn troepen in de Tweede Wereldoorlog.

Zeker sinds de inname van het Oekraïense stadje Soledar, een maandenlang offensief waarbij Wagner een grote rol speelde, wordt Prigozjin in ultranationalistische kringen gezien als een rijzende ster aan het politieke firmament.

Volgens Andrej Kolesnikov, politiek analist bij het inmiddels op last van de autoriteiten gesloten Carnegie Moscow Center, is Prigozjin voorlopig echter nog geen echte politieke figuur in Rusland. “Maar als hij van het Kremlin toestemming zou krijgen om een politieke partij op te richten, dan zal hij snel politieke punten gaan scoren”, voorspelt Kolesnikov in een mail. “Voorlopig heeft hij een andere rol. Hij moet het kanonnenvoer leveren voor Poetins oorlog en tegelijk de elite schrik aanjagen met zijn stoere praat, zijn afwijkende gedrag en natuurlijk de militaire prestaties van zijn huurlingenleger.”

Ondanks alle kritiek die Prigozjin openlijk uit op minister van Defensie Sergej Sjojgoe en Valeri Gerasimov, de stafchef van de Russische strijdkrachten, gelooft Kolesnikov niet dat hij werkelijk een bedreiging voor hen vormt. “Met zijn openlijke kritiek op hen probeert Prigozjin te laten zien dat hij alle regels aan zijn laars mag lappen, maar het staat wel vast dat hij gecontroleerd wordt door Poetin”, zegt hij. “Poetin houdt er gewoon van dat er conflicten zijn in zijn politieke omgeving. Waar het om gaat is dat Poetin Sjojgoe en Gerasimov laat zitten, ondanks de kritiek van Prigozjin op hun militaire prestaties. Sterker nog, hij heeft Gerasimov net de algehele leiding over de militaire operatie in Oekraïne gegeven.”

Binnenlands gebruik

Toch vraagt ook Kolesnikov zich af of Poetins beslissing om het monopolie van de staat op het gebruik van geweld deels aan Wagner “uit te besteden”, zich niet tegen het Kremlin zal keren. Wat als de bevolking Prigozjin bij gebrek aan alternatieven gaat zien als een “grotere Poetinist dan Poetin zelf”?, vraagt hij zich af.

Sommige Russische ultranationalisten zien al een binnenlandse rol voor Wagner, als sloophamer voor Poetin om met de oppositie af te rekenen. Op zijn YouTube-kanaal pleit de fanatiek nationalistische politicoloog Jevgeni Michajlov ervoor Wagner in te zetten als een soort nieuwe ‘opritsjniki’, de beruchte garde die in de 16de eeuw op last van tsaar Ivan de Verschrikkelijke jarenlang een terreurcampagne tegen zijn rivalen voerde in het Russische rijk.

Volgens Michajlov wil een “groot deel van de Russen” zo’n organisatie die rechtstreeks onder Poetin valt en tot taak krijgt “de structuren te vernietigen die het Westen aan ons heeft opgelegd”. Wagner is daarvoor volgens hem bij uitstek geschikt. Hij pleit ervoor dat Prigozjins troepen speciale bevoegdheden krijgen om af te rekenen met de ‘vijfde colonne’ in Rusland, de liberale, corrupte zakenelite en de pro-westerse kliek die zich in het overheidsapparaat heeft genesteld. “Een soort strafgericht”, verheugt Michajlov zich alvast. “Daar droomt heel de patriottische bevolking van Rusland van.”

Voorlopig opereert Wagner nog uitsluitend in het buitenland, maar Prigozjin maakt er geen geheim van dat hij maar al te graag zou afrekenen met de “handlangers van het Westen die nog steeds op Rusland parasiteren”. “Het zal niet lang duren voordat die vernietigd zullen worden”, liet hij onlangs weten.