‘De Kremlinfluisteraar’: Franse roman verklaart het fenomeen Vladimir Poetin goed. Té goed, vinden sommigen

Een populaire roman, De Kremlinfluisteraar, geeft een gunstig beeld van de Russische leider, aldus critici die vrezen dat de roman het nationale beleid ten aanzien van de oorlog in Oekraïne zal beïnvloeden.

Er zijn “twee dingen die de Russen van de staat verlangen: interne orde en externe macht”. Dat zegt een fictieve president Vladimir Poetin in Le Mage du Kremlin of De Kremlinfluisteraar, een roman over de interne werking van zijn regering die Frankrijk in zijn ban houdt. Het werk won prijzen en er werden meer dan 430.000 exemplaren van verkocht.

De roman werd gepubliceerd kort nadat Rusland afgelopen februari Oekraïne was binnengevallen en is een populaire gids geworden om de motieven van Poetin te begrijpen. De Zwitsers-Italiaanse auteur, Giuliano da Empoli, is een begeerde “Kremlinoloog” geworden, zo werd hij uitgenodigd voor een lunch met de Franse premier en voor het belangrijkste Franse ochtendjournaal om de ontwikkelingen in de oorlog te analyseren.

Het succes illustreert de aanhoudende macht van de literatuur in Frankrijk, waar romans al lang het publieke debat sturen. Eerste minister Élisabeth Borne zei via een woordvoerder dat ze “erg genoten heeft van zijn boek dat fictie en realiteit vermengt en de internationale actualiteit en de oorlog in Oekraïne weerspiegelt”.

Bezorgdheid

Maar in een land waar literaire hits een soort Rorschachtest zijn, heeft het succes van de roman ook bezorgdheid gewekt over de vraag of het boek de visie van Frankrijk op Rusland vormgeeft. Volgens zijn tegenstanders schetst het boek een overwegend positief beeld van Poetin en kan de roman het beleid beïnvloeden in een land dat al wordt gekastijd omdat het de Russische leider te veel vergeeft.

De Kremlinfluisteraar, dat soms leest als een essay, is opgebouwd rond een gefictionaliseerd verslag van een machtige assistent van Poetin die al lange tijd mijmert over westerse decadentie, het doel van de VS om Rusland op “zijn knieën” te krijgen en de voorkeur van de Russen voor een sterke leider - typische Kremlinthema’s die volgens critici niet worden bekritiseerd door de auteur.

In het beste geval weerspiegelt de populariteit van het boek wat Gérard Araud, de voormalige Franse ambassadeur in de Verenigde Staten, “een soort Franse fascinatie voor Rusland” noemt, gevoed door een gedeelde geschiedenis van revolutie, imperium en culturele meesterwerken. In het slechtste geval, zeggen critici, duidt het op milde opvattingen over Poetin die in Frankrijk standhouden en die het standpunt van het land over de oorlog kunnen bepalen, zoals blijkt uit de oproepen van president Emmanuel Macron om Rusland niet te vernederen.

“Het boek brengt de clichés van de Russische propaganda over, met een paar kleine nuances”, zegt Cécile Vaissié, een politicologe gespecialiseerd in Rusland aan de universiteit van Rennes 2. “Als ik het succes ervan zie, baart me dat zorgen.”

“Standpunt van de duivel”

Ontleding van politiek was niets nieuws voor da Empoli. Als voormalig plaatsvervangend burgemeester van Firenze en adviseur van een Italiaanse premier heeft hij al een dozijn politieke essays gepubliceerd in het Italiaans en Frans, waaronder een over de presidentsverkiezingen van Barack Obama in 2008. Maar da Empoli wilde zich aan fictie wagen en had een “fascinatie” voor de manier waarop Russische macht wordt geprojecteerd. Daarom modelleerde hij de verteller van zijn debuutroman naar een van de meest intrigerende figuren van het land, Vladislav Soerkov. “De uitdaging van het boek is het standpunt van de duivel in te nemen”, stelt da Empoli.

Tot voor kort was Soerkov de belangrijkste ideoloog van Poetin en een van de architecten van de extreem gecentraliseerde controle die Poetin uitoefent, wat hem de reputatie van marionettenmeester en de titel “Poetins Raspoetin” opleverde. “De romanachtige aard van het personage trof me”, aldus da Empoli, een zachtaardige, ingetogen 49-jarige die nu les geeft aan Sciences Po in Parijs. Hij voegt eraan toe dat hij Rusland vier keer heeft bezocht en tijdens zijn onderzoek talloze essays heeft gelezen over de politiek van het land en het regime van Poetin.

De verteller beschrijft de innerlijke werking van Poetins regering. Zijn weg kruist met die van echte Kremlinspelers als Jevgeni Prigozjin, de oprichter van de beruchte huurlingengroep Wagner, met wie hij trollenboerderijen opzet om desinformatie en verdeeldheid in het Westen te zaaien.

Da Empoli leverde zijn manuscript twee jaar geleden in bij Gallimard, zijn uitgever. Hij zei dat hij niet veel verwachtte van zijn eerste poging tot fictie. Toen kwam de inval van Rusland in Oekraïne. De roman, die al lang gepland stond voor publicatie in het voorjaar, was een van de eerste nieuwe blikken op Poetin. Het werd al snel het gesprek van de dag. “Ik ga niet naar een diner of een lunch zonder het boek aan te bieden,” zei Hélène Carrère d’Encausse, een specialist in Russische geschiedenis die de oorlog heeft veroordeeld, maar die eerder ook Poetin heeft verdedigd. “Het is een sleutel om Poetin te begrijpen.” Hubert Védrine, voormalig Frans minister van Buitenlandse Zaken, zei dat “de mond-tot-mondreclame zo goed was” dat hij zich gedwongen voelde de roman te lezen, die hij beschreef als “ongelooflijk geloofwaardig”.

De Kremlinfluisteraar was het vijfde best verkochte boek in Frankrijk in 2022. Het kreeg een prijs van de Académie Française en haalde op een haar na de Goncourt, Frankrijks meest prestigieuze literaire prijs. Na maar liefst veertien stemrondes kwam het één stem tekort.

Toppolitici en -diplomaten prezen de roman publiekelijk. Édouard Philippe, voormalig premier, prees het als een grote “meditatie over macht”. Da Empoli werd in elke talkshow uitgenodigd om het huidige conflict te analyseren. “De omstandigheden hebben duidelijk de manier veranderd waarop het boek werd ontvangen”, aldus da Empoli, die zijn roman meer als politieke fictie ziet dan als een gids om Rusland te begrijpen. “Dat had ik niet per se verwacht.”

Hij was niet de enige die verrast was. Verschillende Ruslandexperts hebben hun afschuw uitgesproken over de enthousiaste ontvangst van de roman. Ze zeggen dat het boek vooral toegeeflijk is voor Poetin en hem afbeeldt als een strijder tegen oligarchen voor het welzijn van het volk en “Rusland weer op de been brengt” terwijl het westen hem minacht. In een bepaalde passage beschrijft de verteller de trots van de Russen toen ze hoorden dat Poetin op 1 januari 2000, zijn eerste dag als president, een verrassingsbezoek had gebracht aan de troepen die in Tsjetsjenië vochten. “Er was weer een leider die de leiding had”, zegt hij. Françoise Thom, hoogleraar Russische geschiedenis aan de Sorbonne, zegt dat deze beschrijvingen “de smerige dimensie van de Poetin-realiteit volledig verhullen” en “zeer dicht bij het Russische propagandabeeld liggen.” Vaissié verwoordde het nog duidelijker. “Het is een beetje als Russia Today voor Saint-Germain-des-Prés”, zegt ze, verwijzend naar de door het Kremlin gefinancierde televisiezender en de Parijse redoute van de Franse literaire elite.

Verscheidene Franse diplomaten waren het daar niet mee eens, en voerden aan dat de roman een nuttige inkijk biedt in de denkwijze van Poetins regime. “We moeten deze stem ook horen”, aldus Sylvie Bermann, een voormalige Franse ambassadeur in Moskou. “Het betekent niet dat we het ermee eens zijn.”

Franse rechtse groeperingen steken al lang de loftrompet af voor Poetin. En prominente intellectuelen, zoals Carrère d’Encausse, hebben het standpunt van het Kremlin onderschreven dat het Westen Rusland heeft vernederd na het einde van de Koude Oorlog. Onder normale omstandigheden zou De Kremlinfluisteraar een onschuldige literaire ruzie hebben aangewakkerd van het soort dat Frankrijk regelmatig in zijn greep houdt. Maar niet in oorlogstijd.

Europese verdeeldheid

De ruzie over het boek vindt juist plaats op het moment dat er in Europa verdeeldheid blijft bestaan over de vraag hoe we met Poetin moeten omgaan. Terwijl Oost-Europese landen als Polen zeggen dat hij zonder meer verslagen moet worden, aarzelen West-Europese landen als Frankrijk tussen ondubbelzinnige financiële en militaire steun aan Oekraïne en het zoeken naar toenadering tot Poetin.

“Dit boek is bijna een leerboek van geschiedenis en politiek geworden voor Franse leiders”, zegt Alexandre Melnik, een voormalige Russische diplomaat die tegenstander is van Poetin. Hij wees op opmerkingen van Macron die begripvol leken voor de grieven van Rusland. Drie presidentiële adviseurs weigerden te zeggen, of zeiden dat ze niet wisten, of Macron de roman had gelezen.

Védrine, de voormalige minister van Buitenlandse Zaken die Macron soms heeft geadviseerd over Rusland, erkent dat als de Franse president het boek zou lezen, het hem niet zou aanzetten tot een agressieve houding tegenover Rusland. Hij voegt eraan toe dat hij een voordeel op middellange termijn ziet in de populariteit van het boek: een pleidooi om Poetin de hand te reiken, “wanneer dat aanvaardbaar zal zijn.”

De Kremlinfluisteraar werd afgelopen zomer in het Italiaans uitgebracht, verkocht ongeveer 20.000 exemplaren en werd in Italië geprezen als een geweldige roman. Bijna 30 vertalingen zijn uitgebracht of zijn in de maak, ook in het Engels, maar nog niet in het Russisch of Oekraïens.

Da Empoli stelt dat zijn enige doel was een “geloofwaardige” roman te schrijven, meer niet. “Het boek leidt zijn eigen leven eenmaal het uitgekomen is.”

_{© The New York Times}