De kracht van onbedekte haren: ‘De instorting van een autoritair regime gaat vaak snel van ondenkbaar naar onver­mijdelijk’

Genoeg is genoeg, vinden honderd­duizenden Iraniërs die nu al maandenlang op straat komen tegen het regime van ­ayatollah Khamenei. De vraag is niet ­langer óf ze de Islamitische Republiek omver zullen werpen, maar wanneer, zegt de Iraans-Amerikaanse beleidsanalist Karim Sadjadpour.

De protesten in Iran zijn een historische strijd tussen twee machtige en onverzoenlijke krachten: een overwegend jonge en moderne bevolking, trots op haar 2.500 jaar oude beschaving en wanhopig op zoek naar verandering, versus een vergrijzend en geïsoleerd theocratisch ­regime, vastbesloten om zijn macht te ­behouden en doordrenkt van 43 jaar wreedheid.

De Iraanse opperste leider, ayatollah Ali Khamenei, de enige heerser die veel demonstranten hebben gekend, lijkt voor een versie van het dilemma van de dictator te staan: als hij zijn volk geen uitzicht op verandering biedt, zullen de protesten doorgaan, maar als hij dat wel doet, loopt hij het risico zwak over te komen en de demonstranten aan te ­moedigen.

De protesten werden uitgelokt door de dood van een 22-jarige Koerdische Iraanse vrouw, Mahsa Amini, op 16 september, nadat ze door de zedenpolitie was aangehouden omdat ze een ongepaste hidjab zou hebben gedragen. Hoewel de Iraanse oppositie tegen het regime ongewapend, ongeorganiseerd en zonder leiders is, gaan de protesten door ­ondanks het gewelddadige optreden van het regime. Meer dan 18.000 demonstranten zijn gearresteerd, meer dan 475 gedood en 11 mensen zijn tot nog toe ter dood veroordeeld. ­Onlangs werd een 23-jarige man opgehangen: Mohsen Shekari, die tijdens de protesten was gearresteerd.

Hoe de protesten ook evolueren, ze lijken de relatie tussen de Iraanse staat en de samen­leving nu al te hebben veranderd. Het over­treden van de hidjab­wet is nog steeds een strafbaar feit, maar vrouwen in heel Iran, vooral in Teheran, weigeren steeds vaker hun haren te bedekken. Video’s van jonge Iraniërs die tulbanden van het hoofd van niets­vermoedende sjiitische geestelijken trekken, zijn populair op sociale media.

Symbolen van de regering worden routinematig beklad en in brand gestoken, waar­onder, volgens berichten op sociale media, het voorouderlijk huis van de vader van de revolutie, ayatollah Ruhollah Khomeini. ­Arbeiders, bazaarverkopers en petro­chemische arbeiders zijn met tussenpozen in staking gegaan, wat doet denken aan de tactiek die in 1979 hielp om de Iraanse monarchie omver te werpen.

De ideologische beginselen van ayatollah ­Khamenei en zijn volgelingen laten zich min of meer samenvatten als: ‘Dood aan Amerika’, ‘dood aan Israël’ en het aandringen op een hidjab. De regeringsfilosofie van Khamenei is gevormd en versterkt door drie opmerkelijke autoritaire ineenstortingen: de val van de Iraanse monarchie in 1979, de ontbinding van de Sovjet-Unie in 1991 en de Arabische Lente in 2011. Zijn ervaring met elk van deze gebeurtenissen is dat hij nooit onder druk een compromis moet sluiten en nooit een compromis moet sluiten over zijn principes. Wanneer Khamenei voor een tweesprong tussen hervorming en repressie kwam te staan, koos hij altijd voor repressie.

De starheid van de Iraanse hardliners wordt niet alleen gedreven door ideologische overtuiging, maar ook door een scherp inzicht in de wisselwerking tussen heersers en geregeerden. Zoals de Franse politiek filosoof Alexis de Tocqueville (1805-1859) het uitdrukte: ‘Het ­gevaarlijkste moment voor een slechte regering is het moment waarop zij probeert haar leven te beteren.’

Tekenen van wanorde

Khamenei begrijpt dat het afschaffen van de verplichte hidjab een poort naar vrijheid zal zijn en door veel Iraniërs zal worden ­geïnterpreteerd als een daad van kwetsbaarheid, niet van grootmoedigheid. Dat de ­Iraniërs zich niet tevreden zullen stellen met alleen de vrijheid van kledij, maar dat zij aangemoedigd zullen worden om alle vrijheden op te eisen die hun in een theocratie worden ontzegd − met inbegrip van de vrijheid om te drinken, te eten, te lezen, lief te hebben, te kijken, te luisteren en vooral: te zeggen wat zij willen.

Er zijn tekenen van wanorde binnen de heersende elite. Sommige functionarissen hebben gesteld dat de beruchte zedenpolitie zal worden afgeschaft, maar uit andere hoeken klinkt dat dit slechts een tijdelijke tactiek is om de orde te herstellen.

“Het verdwijnen van de ­hidjab is het einde van de vlag van de Islamitische Republiek”, zei Hossein Jalali, een geestelijke bondgenoot van Khamenei en lid van de culturele ­commissie van het Iraanse parlement. ­“Binnen twee weken zullen de hoofddoeken weer op het hoofd van de vrouwen zitten”, verklaarde hij. Van vrouwen die weigeren hieraan te voldoen, kunnen de bank­reke­ningen worden bevroren.

Het repressieve vermogen van het Iraanse regime blijft, op papier toch, formidabel. ­Ayatollah Khamenei is opperbevelhebber van 190.000 gewapende leden van de Islamitische Revolutionaire Garde. Die hebben het bevel over tienduizenden Basij-militanten, die tot taak hebben de bevolking angst en ‘moraal’ in te boezemen. Het dienstplichtige Iraanse ­leger, met naar schatting 350.000 actieve ­soldaten, is niet ideologisch gedreven en zal waarschijnlijk niet deelnemen aan massale repressie. Maar de hoop van demonstranten dat zij zich bij de oppositie zullen aansluiten, is voorlopig tevergeefs.

Tot nog toe waren de politieke en financiële belangen van ayatollah Khamenei en de ­Revolutionaire Garde met elkaar verweven. Maar aanhoudende protesten en gezangen van ‘Dood aan Khamenei’ zouden daar ­verandering in kunnen brengen. Willen de Iraanse veiligheids­troepen echt Iraniërs blijven doden om de heerschappij in stand te houden van een onpopulaire 80-jarige geestelijke, die naar verluidt hoopt de macht na te laten aan ­Mojtaba Khamenei, zijn al even ­ongeliefde zoon?

De interne beraadslagingen van de Iraanse veiligheidsdiensten blijven een black box. Maar het is waarschijnlijk dat sommigen van hen, net als het Tunesische en Egyptische ­leger in 2011, zijn gaan nadenken over de vraag of het afzetten van de dictator hun ­eigen belangen misschien kan beschermen.

Kritische massa

Socioloog Charles Kurzman schreef in zijn baanbrekende boek The Unthinkable ­Revolution in Iran dat de paradox van revolu­tionaire bewegingen is dat zij pas levens­vatbaar zijn als zij een kritische massa van aanhangers aantrekken. Maar om zo een ­kritische massa van aanhangers aan te trekken, moeten ze eerst als levensvatbaar worden gezien. De Iraanse protestbeweging heeft dat omslagpunt nog niet bereikt, maar er zijn voldoende tekenen dat een kritische massa van de Iraanse samenleving twijfelt aan het regime.

“Wat de mensen willen, is verandering, geen terugkeer naar het verleden”, zegt ­Nasrin ­Sotoudeh, een bekende mensenrechten­advocaat en politiek gevangene. “En wat we kunnen zien aan de huidige protesten en stakingen is een zeer reële mogelijkheid van regime­verandering.”

Zoals veel autocratische regimes heeft de ­Islamitische Republiek lang geregeerd via angst, maar er zijn steeds meer tekenen dat die angst verdwijnt. Vrouwelijke atleten en acteurs laten bij steeds meer publieke optredens de hidjab achterwege − een strafbaar feit dat andere ­vrouwen lange gevangenisstraffen heeft op­geleverd − en inspireren anderen om hetzelfde te doen. Politiek gevangenen als Hossein ­Ronaghi zijn ondanks hun gevangenschap en marteling opstandig gebleven. In plaats van ­demonstranten af te schrikken, leidt de moord op vooraanstaande figuren vaak tot rouw­plechtigheden die de protesten alleen maar ­verhevigen.

‘Vrouwen, leven, vrijheid’

De gezichten van deze beweging zijn geen ­ideologen of intellectuelen, maar atleten, ­musici en gewone mensen, vooral vrouwen en etnische minderheden, die blijk hebben gegeven van ongewone moed. Hun slogans zijn ­patriottisch en progressief − ‘We zullen Iran niet verlaten, we zullen Iran heroveren’ en ‘Vrouwen, leven, vrijheid’.

De eisen van de huidige beweging zijn schitterend samengevat in het lied ‘Baraye’ van Shervin Hajipour, dat de hymne van de ­protesten is geworden en een ‘verlangen naar een normaal leven’ verwoordt in plaats van het ‘gedwongen paradijs’ van een religieuze politiestaat.

De geschiedenis heeft herhaaldelijk aan­getoond dat geen enkele inlichtingendienst, ­politieke wetenschapstheorie of algoritme de timing en uitkomst van volksopstanden nauwkeurig kan voorspellen: de CIA oordeelde in ­augustus 1978, minder dan zes maanden voor de val van de Iraanse monarchie, dat Iran niet eens in een ‘prerevolutionaire situatie’ ­verkeerde.

Dat komt doordat zelfs de hoofdrolspelers zelf − in dit geval het Iraanse volk en het regime − niet kunnen voorzien hoe zij zich zullen gedragen als dit drama zich ontvouwt.

Abbas Amanat, een Iraanse historicus, ­merkte op dat de lange levensduur van de Iraanse beschaving, die teruggaat tot het ­Perzische rijk van 2.500 jaar geleden, grotendeels te danken is aan de kracht van de cultuur om militaire indringers te coöpteren. “Bijna twee millennia lang slaagde de Perzische ­politieke cultuur erin om Turkse, Arabische en Mongoolse veroveraars te bekeren”, vertelde hij me. “De Perzische taal, mythes, historisch geheugen en tijdrekening hielden stand. ­Iraniërs overtuigden indringers ervan een ­Perzische hoge cultuur van poëzie, eten, ­schilderen, wijn, muziek, festivals en ­etiquette te waarderen.”

Soft power

Toen ayatollah Khomeini in 1979 aan de macht kwam, leidde hij een culturele revolutie die het Iraanse patriottisme wilde vervangen door een zuiver islamitische identiteit. ­Ayatollah ­Khamenei zet die traditie voort, maar hij is een van de weinige overgebleven ware ­gelovigen. Terwijl de Islamitische Republiek probeerde de Iraanse cultuur te onderwerpen, zijn het nu de Iraanse cultuur en het patriottisme die de ­Islamitische Republiek dreigen te ­ondermijnen.

Vier decennia hard power van de Islamitische Republiek zullen uiteindelijk worden ­verslagen door twee millennia van Iraanse ­culturele soft power. De vraag is niet meer of dit zal gebeuren, maar wanneer. De geschiedenis leert dat er een omgekeerde relatie bestaat tussen de moed van een oppositie en de vast­beradenheid van een regime. De instorting van een autoritair regime gaat wel vaker in enkele dagen van ondenkbaar naar onver­mijdelijk.

_{© The New York Times}