De geldstromen van de Jehova’s getuigen: ‘Men dreigt dat iets ergs zal gebeuren, als ze niet volgens de wil van God handelen. En God, dat zijn acht mannen in New York’

Jef*, een veertiger uit het Antwerpse, werd van kinds af meegenomen naar ‘de zaal’, naar bijeenkomsten van de Jehova’s getuigen. Hij weet als geen ander hoe de geloofsgemeenschap zaadjes probeert te planten, zelfs in de hoofdjes van de allerkleinsten, om gul te geven. Hij maakt ons attent op een van de vele filmpjes op de Jehova-website die gericht zijn op kinderen. In het filmpje slaat een klein meisje, met een muntstuk in de hand, klaar om een ijsje te kopen. Maar dan ziet ze hoe haar moeder geld in een donatiebus steekt. Wanneer het meisje haar moeder nadoet en haar geld ook in de donatiebus steekt, klinkt het dat ze door God beloond zal worden voor haar vrijgevigheid. Met haar gift zal immers een Koninkrijkszaal, een bidplaats van de Jehova’s, gebouwd worden.

Jef: “Het zijn de Jehova’s ten voeten uit. ‘Je bent vrij om te geven wat je wilt’, zeggen ze. Maar dat klopt niet: gelovigen worden gepusht om zoveel mogelijk te doneren. En daarbij wordt de Bijbel als extra drukkingsmiddel ingezet, want God ziet alles, en God heeft veel geld nodig.”

Op het internationale mediakanaal van de Jehova’s, JW Broadcasting, werd in mei 2015 een volledige uitzending gewijd aan hun financiële toekomstplannen. ‘Wij hadden het gevoel, liefste broeders en zusters, dat jullie op de hoogte gesteld moesten worden van de onkosten die we in de komende maanden en jaren onder ogen moeten zien, voor de wereldwijde financiële noden. Wij vertrouwen erop dat jullie dankbare hart jullie zal bewegen om alles in het werk te stellen om bij te dragen aan het werk van God en het te steunen. Ja, we kunnen Jehova eren met onze waardevolle dingen, inclusief de financiële steun bij ware aanbidding.’

Jef: “Het ‘wereldwijde werk’ van de Jehova’s getuigen wordt gefinancierd met donaties, maar ook met grote schenkingen, legaten en erfenissen. Ze gaan er prat op dat ze nooit om geld vrágen. De schenkingen gebeuren volgens hen gewoon omdat Jehova het wil.”

Niet zo vrijwillig

Achteraan in elke Koninkrijkszaal staan twee donatiebussen. De ene dient voor de vaste kosten van de lokale kerk, de andere voor het wereldwijde werk. ‘Om Koninkrijkszalen te bouwen, is veel geld nodig: we willen er elk jaar minstens 3.000 bouwen, overal ter wereld, omdat er steeds meer vraag is naar nieuwe plaatsen van aanbidding. Daarnaast moeten alle bestaande gebouwen onderhouden of gerenoveerd worden.’ Aan het woord is The Governing Body, ofwel de wereldwijde bestuurskamer van Jehova. Die bestaat uit acht mannen, die vanuit New York rechtstreeks de stem van God vertolken. Zij staan boven de bijna negen miljoen getuigen van Jehova, die in 119.297 ‘christelijke gemeenten’ vertegenwoordigd zijn, verspreid over 239 landen.

Voorheen konden gemeenten voor geld terecht bij het Koninkrijksfonds, een centrale pot van giften waaruit renteloos kon worden geleend, bijvoorbeeld voor het onderhoud van Koninkrijkszalen. In 2014 kwam daar echter een einde aan. Het Belgische hoofdkantoor in Kraainem liet via een brief weten dat alle lopende leningen werden geannuleerd – een beslissing die werd genomen in het hoofdkantoor in New York.

Jef: “Men wilde af van die renteloze leningen. In plaats daarvan vroeg men een maandelijkse bijdrage van elk lid. Op een briefje moest je anoniem schrijven wat je per maand kon missen. Het gevolg was dat je soms maanden moest wachten als je nieuwe schoenen voor je kind wilde kopen, want eerst moest de maandelijkse bijdrage naar de donatiebus gaan.

“In New York waren ze er gerust op dat de gelovigen gul zouden doneren, want de leden beloofden hun geld niet aan een organisatie, maar aan God zelve. Ze konden ook niet anders, want doordat ze hun belofte op een briefje moeten neerschrijven, maken ze een soort schuldbrief aan God.”

Ook Kees* weet hoezeer de organisatie teert op de giften van de leden. “Het zijn zogezegd vrijwillige bijdragen, maar er zit een dwingend karakter achter.” Kees maakte vijftig jaar deel uit van de Jehova’s getuigen in Nederland en behoorde zelfs tot de ouderlingen – een comité dat aan het hoofd staat van een lokale geloofsgemeenschap – maar werd uiteindelijk uitgesloten.

Kees: “Vanaf het podium riepen de ouderlingen op om een bepaald bedrag per maand te doneren, en dan werden briefjes uitgedeeld waarop je moest noteren wat je kon missen. Vanop het podium werd dan geroepen: ‘Wie is het hier niet mee eens?’ Niemand durfde daar tegenin te gaan, natuurlijk.

“Zo ging het er in Nederland aan toe, maar in de rest van wereld was het niet anders. De Jehova’s zeggen altijd met trots: ‘Je kunt je Wachttoren (een spiritueel tijdschrift dat ook bij huisbezoeken wordt uitgedeeld, red.) meenemen naar Australië, want daar wordt precies hetzelfde onderwezen.’ De manier waarop ouderlingen gelovigen dicteren, is strak opgelegd vanuit het hoofdkantoor in New York.”

Duivel aanbidden

M.D.P., die op zijn vijfde via zijn moeder bij de organisatie was terechtgekomen en er nu twintig jaar weg is, was behalve ouderling ook advocaat voor de Jehova’s in de Benelux. Hij kent het reilen en zeilen van de organisatie zeer goed. Hij werd als jonge knaap gestimuleerd door ouderlingen om rechten te gaan studeren, omdat hij het goed kon uitleggen. Het leek hen nuttig als hij de Jehova’s later juridisch zou kunnen bijstaan.

M.D.P.: “Je wordt nooit rechtstreeks gedwongen om iets te doen, maar ze manipuleren je wel in een richting. ‘God zegt dat dit goed voor je is. Vertrouw je God niet, misschien?’ Op den duur slik je alles wat ze zeggen. Als je niet denkt zoals zij willen, of als je het aandurft om The Governing Body in vraag te stellen, wordt dat gezien als duivelaanbidding en kun je worden uitgesloten. Hun truc om gelovigen alles te laten doen wat ze willen, ook financieel, is ze bang maken. Er wordt gedreigd dat iets ergs zal gebeuren, zoals het armageddon, als ze niet volgens de wil van God handelen. En God, dat zijn die acht mannen in New York.”

Het hele organigram van de Jehova’s getuigen staat uitvoerig beschreven door The Watchtower Bible & Tract Society in een 257 pagina’s lange handleiding, getiteld The Branch Organization. Normaal mag die alleen door de leidinggevenden worden gelezen, maar wij konden de versie van augustus 2018 inkijken. Elke gemeente heeft zijn bestuursleden, uitsluitend mannen, die verantwoordelijk zijn voor de dagelijkse werking. Het werk dat ze doen is onbezoldigd, al zijn er wel onkostenvergoedingen voor kleding, voeding, medicijnen en transport voor mensen die in een Bethel (Huis van God) wonen. Slechts enkelen hebben toegang tot de details van de interne boekhouding.

M.D.P.: “Ik heb als ouderling ooit eens gevraagd om de boekhouding te mogen inkijken. Het leek wel alsof ik vloekte. Ik kreeg toen als antwoord: ‘Twijfel jij aan de manier waarop wij als broeders, ouderlingen en schepsels van God het geld van Jehova behartigen?’ Ik heb dus nooit inzage gekregen, en alleen nog maar de vraag stellen was al taboe.”

De Jehova’s hoeven zich geen zorgen te maken over hoge personeelskosten omdat de hele organisatie – naar eigen zeggen – volledig draait op vrijwilligers, die soms wel een beperkte vergoeding ontvangen.

Jef: “De vrijwilligers zijn eigenlijk gratis werkploegen. Ze hebben meestal geen hogere studies gedaan, want daarmee breng je God niets bij, tenzij ze voor Hem bruikbaar zijn. Een stiel leren, daarentegen – schrijnwerker, loodgieter, elektricien... – wordt wél gestimuleerd, omdat dat handig is bij de bouw van Koninkrijkszalen.”

M.D.P.: “Koninkrijkszalen worden soms in amper één weekend tijd gebouwd, enkel met eigen mensen. De materialen krijgen ze, of ze worden gesponsord. De grond krijgen ze meestal ook, via erfenissen. Het bestuur moet dus bijna niets uitgeven, want ze betalen hun leden niet voor de geleverde arbeid.”

Geniale business

Wim*, nog steeds een Jehova’s getuige, had enkele miljoenen geschonken aan de organisatie, maar wilde zijn geld uiteindelijk terug, nadat was gebleken dat het niet was besteed aan het project waarvoor hij het gegeven had. De bedoeling was dat er met zijn miljoenen een gebouw zou worden gezet, op voorspraak van het lokale bestuur. Maar het hoofdbestuur in Amerika keurde de plannen af, waardoor het project uiteindelijk werd geschrapt. Tot woede van Wim, die een advocaat in de arm heeft genomen.

Volgens Wims advocaat, Erwin Ulrix, passen de Jehova’s een succesvol businessmodel toe. “Het is geniaal in al zijn eenvoud. Vzw A krijgt het geld van zijn gelovigen. Een advocaat die medebroeder is, begeleidt de donateurs bij hun gift, en verstuurt hun geld in de vorm van een onvoorwaardelijke schenking: zo’n donatie kent geen gerichte eindbestemming, waardoor je je geld niet meer kunt terugvragen, en is bovendien 100 procent belastingvrij. Volgens de statuten kan het geschonken geld ook dienen om andere lokale gemeenschappen te steunen. Het geld gaat zo naar een andere vzw van de Jehova’s, zit via één of twee tussenstappen in het buitenland, en komt uiteindelijk in New York terecht. Volgens mij zitten de bestuursleden zich daar kapot te lachen. Je moet het maar verzinnen: ‘Als je in onze club zit, zul je sowieso verrijzen. Maar dan moet je wel alles doen voor God, dus ook je geld afgeven.’”

De Jehova-advocaten die de gelovigen begeleiden bij het proces van zo’n onvoorwaardelijke schenking, zouden hun cliënten er volgens de deontologische code op moeten wijzen dat er tegenstrijdige belangen spelen, vindt Ulrix.

Ulrix: “Ze stellen zich voor als ‘onafhankelijk advocaat’, maar dat klopt niet: in werkelijkheid werken ze voor de Jehova’s getuigen. Ondertussen nemen ze de donateurs bij de hand en duwen ze hen in de richting van een onvoorwaardelijke schenking, die onherroepelijk is. De organisatie heeft daar zelfs standaardformulieren voor opgesteld, met alle do’s-en-don’ts. Dat is geslepen, want ons burgerlijk wetboek voorziet niet in een optie om een onvoorwaardelijke gift terug te krijgen. Eigenlijk manipuleren die advocaten de gelovigen dus.”

Groot patrimonium

De Belgische tak van de Jehova’s getuigen telt volgens de Kruispuntbank voor Ondernemingen 26.000 leden. Ze zijn verspreid over 170 vzw’s (80 in Wallonië, 17 in Brussel en 73 in Vlaanderen). De grootste vzw, net als het hoofdkantoor gevestigd in Kraainem, bezit naast een eredienstgebouw, dat volgens de financiële gegevens van 2021 zo’n 1,1 miljoen euro waard is, nog acht andere eigendommen. De overige 169 vzw’s zijn in de meeste gevallen ook eigenaar van hun gebouw. Soms gaat het om huizen die op een grote villa lijken, soms om Koninkrijkszalen met een grote parking, maar vaak ook om gewone huizen met bijgebouwen, een loods of grond.

Net als de donaties wordt het vastgoed van de Jehova’s op een strategische manier beheerd, want de opbrengst bij verkoop blijft bij de ontbinding van een vzw altijd binnen de organisatie. De lokale bestuurders hebben dus eigenlijk niets te zeggen over hun eigen vzw. Patrick Haeck, een ex-ouderling, heeft dat aan den lijve ondervonden.

Haeck: “Op een gegeven moment bleek de Koninkrijkszaal in het centrum van Gent, waar ik ouderling was, niet brandveilig. Omdat een renovatie te veel zou kosten, werd beslist de zaal te verkopen. Dat bracht ongeveer 119.000 euro op. De mensen van de lokale gemeente, die al die jaren hun geld in de zaal hadden gestopt, vroegen zich af wat er met hun centen zou gebeuren.”

Het bestuur van de vzw besliste om het geld te parkeren op de rekening van de vereniging, om er eventueel een nieuwe zaal mee te kopen.

Haeck: “We zouden papieren tekenen om alles te regelen, maar dat is nooit doorgegaan. Het hoofdkantoor in Kraainem greep in en eiste dat de opbrengst van de verkoop van de zaal – geld dat aan Jehova was geschonken en dus ook aan Jehova toebehoorde – naar de vzw in Kraainem moest gaan. De ouderlingen van Gent, die het niet vonden kunnen dat het geld van hun gelovigen zou worden doorgesluisd, werden bedreigd. Als ze niet gehoorzaamden, zouden ze worden ontzet uit hun functie. Ze zijn enorm geschrokken: de angst was zo groot dat ze het geld meteen hebben overgemaakt en de schenkingsdocumenten hebben ondertekend.”

Nul transparantie

Vzw mag dan wel staan voor ‘vereniging zonder winstoogmerk’, maar dat zegt lang niet alles, weet ook Erik Todts, voorzitter van de Vereniging voor Ethiek in Fondsenwerving (VEF).

Todts: “Door de wetswijziging van 23 maart 2019, die vennootschappen en vzw’s in België bijna op gelijke voet zet, kunnen vzw’s perfect een commerciële activiteit ontplooien, in vastgoed handelen en geld in allerlei richtingen sturen. Vzw’s hebben bovendien het grote voordeel dat ze geen verantwoording moeten afleggen aan hun leden.”

Uit de publieke jaarrekeningen die grote vzw’s moeten indienen bij de Nationale Bank van België, wordt niet duidelijk wat er écht gebeurt met het geld dat naar het hoofdkantoor in Kraainem vloeit, noch waar het nadien naartoe gaat. Alle ingezamelde gelden worden in de Belgische jaarrekeningen samengebracht onder post 73, samen met lidgelden, schenkingen, legaten en subsidies.

Todts: “De leden van het VEF die grote sommen ontvangen – denk aan 11.11.11, Amnesty International, Artsen zonder Grenzen, Child Focus – verbinden zich ertoe jaarlijks aan al hun schenkers een beknopt financieel overzicht te bezorgen. Een vereniging kan er perfect haar eigen aanpak op na houden over wat er met giften gebeurt. Dat is volledig legitiem, zelfs al vinden wij het niet ethisch. Wel kun je in vraag stellen of het vertrouwen van de leden misbruikt wordt. Dat is wél een misdrijf in België.”

Steven Matheï, advocaat gespecialiseerd in verenigings- en fiscaal recht en verbonden aan de Universiteit van Hasselt, weet precies wat de rechten van vzw-leden inhouden.

Matheï: “Ze hebben wel degelijk rechten, al ben je pas een volwaardig lid als je in de algemene vergadering zit én de boekhouding mag inkijken. Transparantie bieden over waar iedere donatie of schenking naartoe gaat, zou dus zeker een blijk zijn van goed bestuur, en de geloofwaardigheid van een vzw ten goede komen. Maar er bestaat geen wet die een vzw tot zulke transparantie verplicht, tenzij een lid bij zijn gift expliciet heeft meegegeven dat hij op de hoogte gehouden wil worden.”

Helaas zijn de gelovigen bij de Belgische Jehova’s getuigen meestal enkel toetredend lid van de vzw, waardoor ze géén inkijk krijgen in de boekhouding, noch zeggenschap. De effectieve leden zijn vaak de mannen van het bestuur, de ouderlingen.

Verbannen

Gelukkig verplicht de wet in sommige andere landen tot meer transparantie, in Canada bijvoorbeeld. Uit de jaarrekeningen van de Canadese Jehova’s blijkt dat in totaal 10,87 miljoen dollar naar het buitenland is gevloeid, waarvan het merendeel naar de hoofdzetels van de Jehova’s in de VS: 8,74 miljoen dollar naar de Watchtower Bible & Tract Society of New York, en 1,93 miljoen naar Jehovah’s Witnesses Congregation Support Incorporated. Dat roept veel vragen op, zeker als je weet dat de geldstromen worden gedirigeerd vanuit New York.

Ulrix: “We moeten ons de vraag stellen of de Jehova’s geen misbruik maken van ons financiële systeem van belastingvrije giften. Er vallen ook serieuze vragen te stellen over hoe ze mensen op alle mogelijke manieren geld aftroggelen. Het feit dat mijn cliënt Wim tot op vandaag niet werd verbannen bij de Jehova’s, bewijst voor mij dat het veelal om geld draait. Mijn cliënt begint een procedureslag tegen hen, maar mag nog steeds fluitend binnen. Ze willen hem er niet uitzetten, want er is te veel geld mee gemoeid.”

In veel andere omstandigheden zou de Jehova’s dagvaarden wél tot gevolg hebben dat je als lid wordt verbannen. Dat uitsluitingsbeleid is hard, want het verbiedt ex-gelovigen om contact te hebben met familieleden die wél nog lid zijn. In België hebben ex-Jehova’s die de praktijk hadden aangeklaagd, vorige maand geen gelijk gekregen van de rechter in hoger beroep. Een rechter in Gent had de organisatie in maart vorig jaar wel veroordeeld tot een geldboete van 96.000 euro wegens aanzetten tot haat en discriminatie.

Ulrix: “De Jehova’s getuigen hebben het er steeds opnieuw over dat ze met rust willen worden gelaten, onder het mom van de godsdienstvrijheid. Daardoor komen ze met veel weg, en hebben ze al heel wat rechtszaken gewonnen. Maar in feite moet je bij de Jehova’s getuigen vooral goed kijken naar het puur financiële aspect – vanwaar komt het geld, waar gaat het naartoe? Dan zie je haast een multinational met een paar slimme marketeers aan het roer. Fiscaal gezien is er op dit moment allemaal weinig tegenin te brengen, tenzij het statuut van godsdienst hen zou worden afgenomen – zoals nu in Amerika en Australië wordt geprobeerd.

“Weinig leden of ex-leden die hun geld kwijt zijn, zullen overgaan tot een rechtszaak. Ze weten dat zo’n proces veel geld kost, en veel te lang duurt.”

*Jef, Wim en Kees zijn schuilnamen.

Dit onderzoek werd mede mogelijk gemaakt door journalismfund.eu.

© Humo