De favela die in coronatijd voor zichzelf zorgde: ‘Beter dan de rijkste stad van Brazilië’

“Een trage regering doodt het volk”, staat in strakke letters op de muur van het gemeenschapscentrum aan de voet van sloppenwijk Paraisópolis. Aan de overkant van een zandpad stapelen de geïmproviseerde huizen zich op tegen de bergwand, daarbovenuit torenen de luxeflats van de naburige rijke wijk Morumbi. De leus zou zomaar kunnen slaan op het Brazilië van de laatste vijf maanden, waarin een dodelijk virus van de federale overheid alle ruimte kreeg om zich te verspreiden en 85.000 levens eiste.

Maar de tekst dateert waarschijnlijk van langer terug. Wie binnen de favela leeft, weet dat de bestuurders van buiten de favela altijd traag zijn. En dat er altijd mensen sterven. Een enkele keer dringt de overheid die zich nooit laat zien plots ongekend snel en gewelddadig binnen in de sloppenwijk. Zoals in die vroege ochtend van 1 december 2019 toen politieagenten met getrokken wapens het doolhof ingingen waar op dat moment een baile funk plaatsvond, een dansfeest met Braziliaanse elektronische muziek. De agenten beweerden achteraf dat ze achter criminelen aanzaten. Maar ze troffen alleen de feestende jongeren en doodden negen tieners tussen de 14 en 19 jaar.

Mondkapje met doodshoofd

Die ervaring lag nog vers in het geheugen toen vanuit Europa en Azië berichten over het coronavirus Latijns-Amerika bereikten, vertelt Gilson Rodrigues (36). Hij groeide op in de noordoostelijke deelstaat Bahia, zocht met zijn familie het geluk in São Paulo en vond Paraisópolis. De welbespraakte man met de zachte oogopslag werd een gemeenschapsleider in de wijk en was de afgelopen maanden een van de drijvende krachten achter de succesvolle lokale corona-aanpak. “De staat reageerde niet op de slachtpartij, ze deed niks. Daardoor beseften we: als covid ons raakt, staan we er alleen voor.”

Hij en andere jonge leiders in de sloppenwijk namen zelf de organisatie op zich. Eerder dan de stad om haar heen ging Paraisópolis half maart in quarantaine. “We reden met speakers door de wijk om mensen op te roepen binnen te blijven”, zegt Rodrigues. “We hadden een eigen hashtag op sociale media: pra frente, vooruit. We hebben eigen ambulances. Twee scholen zijn omgebouwd tot quarantainelocatie.”

In het pavilhão social, het wijkcentrum, draait de organisatie inmiddels als een ervaren ngo. Er is een logo en een persvoorlichter. Er zijn contacten met grote bedrijven die geld en middelen doneren. Met geld van buiten maken vrouwen thuis mondkapjes, die in de wijk worden verspreid, vertelt een medewerker. “Het masker met doodshoofden is heel populair.”

Een verdieping hoger zitten vrouwen en enkele mannen op netjes gerangschikte stoelen op veilige afstand van elkaar. De bijeenkomst is een ad hoc uitzendbureau. Een jonge vrouw roept om welke banen te vergeven zijn. Francisca Uchoa (39) is een van de werkzoekenden. “Ik werkte elke dag in een ander huis als schoonmaakster. Ik ben ze allemaal kwijt. Alleen een dokter uit Rio betaalde mijn salaris door.” De banenmarkt levert haar één nieuw schoonmaakadres op.

Terug naar moeder

Paraisópolis is mediageniek en de gemeenschapswerkers weten het. De buurt was al langer geliefd onder fotografen en journalisten omdat op weinig andere plekken de ongelijkheid zo goed in beeld te brengen is. ‘Paradijsstad’ grenst aan het echte paradijs: Morumbi, een van de rijkste wijken van São Paulo. De luxetorenflats omringd door zwembaden en tennisbanen staan pal naast de krotten.

Ook in coronatijd weet Paraisópolis zich goed te verkopen. Dat succes voedt tienduizenden mensen die ondanks een goed geoliede noodorganisatie zware maanden beleven. Sinds corona arriveerde, houden bijna zevenhonderd buurthoofden zicht op de families in hun directe omgeving. Ze delen onder andere maaltijden uit aan de mensen die niet zonder kunnen, zoals Beatriz França (21, jurkje, teenslippers, geen mondkapje) en haar kinderen Sofia (3) en Miguel (2).

Het stalen hek dat toegang geeft tot de trap naar haar woning blokkeert bij het openen de hele steeg. In de smalle straatjes waar je elkaar amper kunt passeren zonder een aanraking, is het zoeken naar wat onder en boven is – alsof de kunstenaar Escher met elk denkbaar bouwmateriaal een nieuw, chaotisch werk heeft gecreëerd. Zittend op de betonnen traptreden voor de voordeur vertelt França hoe ze haar inkomen verloor door corona. “Ik ga met de kinderen terug naar mijn moeder”, zegt ze, gebarend naar een ouderlijk huis ergens verscholen in het betonnen labyrint.

Vóór de pandemie paste ze vijf dagen per week op een ander kind uit de buurt. Maar toen de moeder van dat kind haar schoonmaakwerk verloor was França ook haar baan kwijt. Met haar gaat het desondanks mais ou menos, min of meer. “Ik krijg geld van Bolsonaro. En we redden het dankzij de gratis maaltijden.” Ze ontving al drie keer 600 real (ongeveer 100 euro) van de overheid, een donatie aan de armsten die de president met lichte tegenzin verstrekt.

Toffe kerel dus, die Bolsonaro? “Wel oké. Ik zou niet op hem stemmen.” Haar stem zou eerder gaan naar Lula, zegt ze. Maar de linkse ex-president, held van de Braziliaanse arbeiders, zat tijdens de verkiezingen in 2018 na een omstreden veroordeling in de gevangenis. Het verhaal van França is het verhaal van velen in Paraisópolis. Wanneer hun werkgevers vanwege corona of baanverlies thuis komen te zitten, zijn de schoonmakers uit de sloppenwijk niet meer nodig.

Opdrachtgever werkloos

De broze Margarida Albino (62) zorgde drie dagen in de week voor een Japanse man van 84, een lange busreis van Paraisópolis verwijderd. Nu wordt die man verzorgd door zijn werkloze zoon. Gekromd staat ze in haar deuropening, boven haar mondkap verraden droevige ogen en een terugtrekkende haarlijn haar zorgen. “Ja, ik ben bang voor het virus. Je hoort op tv al die enge verhalen.” Haar man is schilder en eveneens werkloos. Twee dochters en zes kleinkinderen wonen elders in de favela.

Grenzend aan een zeldzame open plek in de favela bouwde de uitbundige Risoleide Oliveira da Silva (48) beetje bij beetje veertig vierkante meter luxe in de sloppenwijk. Trots toont ze haar keuken met grote tv, twee slaapkamers en badkamer met werkende douche. “Elke dag na het werk verbeterde ik weer iets aan mijn huis.” De muren zijn strak geverfd, een open raam kijkt uit op de gemetselde wand van de buren.

Ze draagt het Braziliaanse tenue voor tropische warmte: topje, kort broekje, teenslippers – de comfortabele outfit verraadt dat ze geen werkadres meer heeft in een dure wijk buiten Paraisópolis. Oliveira da Silva wist haar baan als schoonmaker tot begin juni te behouden, maar ook zij moest uiteindelijk vertrekken omdat haar opdrachtgever zelf werkloos werd. Ze was amper drie dagen begonnen in een nieuw huis toen de bewoners corona bleken te hebben. “Covid-19 is een plaag die de wereld overneemt en de armsten doodt.” Ze lacht hard om haar eigen plechtige woorden.

Het zijn veelal de vrouwen die de gezinnen van Paraisópolis onderhouden met hun schoonmaakwerk buiten de wijk. Mannen roken jointjes op kleine pleintjes. Jongens vliegen hun vliegers aan de rand van de favela. Al zijn er ook mannen als buurtleider Gilson Rodrigues en de jonge Johnny (17), die in shirt met favela-logo meehelpt met het verdelen van maaltijden.

Het virus doodde tot nu toe 26 buurtbewoners, vertelt Rodrigues in het buurtcentrum onderaan de wijk. Zo’n 500 mensen gingen met symptomen in quarantaine. Volgens onderzoek van stichting Instituto Pólis scoort Paraisópolis twee keer zo goed in het bestrijden van corona als São Paulo in zijn geheel. Gemiddeld stierven er in de stad 56 mensen per 100.000 inwoners. “We doen het beter dan de burgemeester van de rijkste stad van Brazilië. Dat is een enorme overwinning.”

Goede sier

In de Braziliaanse sloppenwijken heerst niet alleen armoede; er wordt gewerkt, gehandeld, geld vindt van buiten zijn weg naar binnen en andersom. Rodrigues schat dat er in Paraisópolis op jaarbasis 780 miljoen real omgaat, zo’n 130 miljoen euro. Dat wordt niet allemaal verdiend door de vrouwen die de huizen van de rijken schoonmaken. De (georganiseerde) misdaad is in de favela’s nooit ver weg.

Toch is het verhaal van Paraisópolis niet dat van drugshandelaren die de quarantaine handhaafden. Eind maart maakten bendes in Rio de Janeiro in de media goede sier met hun corona-aanpak in de arme wijken. Maar in São Paulo zorgden de inwoners voor zichzelf. “Wij besloten zelf om niet te wachten op hulp van buiten”, zegt Rodrigues.

“Het was soms werken tegen de klippen op”, vertelt hij. Terwijl zijn mensen de inwoners van de gevaren van corona probeerden te doordringen, verkondigde Bolsonaro eind maart op televisie dat ‘het griepje’ niet moest worden overdreven. Bovendien bleek het virus zich snel te verspreiden onder de rijke buren van Morumbi, die het hadden meegebracht van hun vakanties in Europa.

“Alle factoren voor een slechte afloop waren aanwezig”, zegt hij met zichtbare trots omdat corona toch op afstand werd gehouden. Maar de pandemie heeft een lange adem en klopt ook in andere vorm aan de poort. De toenemende werkloosheid buiten de de wijk zal meer mensen richting Paradijsstad duwen, verwacht hij. “De favela zal groeien.”