‘De Duitse jongeren kozen voor vernieuwing’: Duitsland-kenner Dirk Rochtus

De SPD, Groenen en liberale FDP zijn de duidelijke winnaars van deze verkiezingen. Kandidaat-bondskanselier Olaf Scholz wil eerst coalitiegesprekken tussen deze drie proberen. Is deze ‘stoplichtcoalitie’ haalbaar?

“Er wachten meteen moeilijkheden omdat de FDP een tegenovergesteld programma heeft dan de SPD. De sociaaldemocraten zetten in op meer staatsuitgaven, hogere belastingen, ook voor ondernemingen, en dat is nu net iets dat de liberalen niet willen. Zij willen de ondernemingslasten verlagen en in het algemeen minder belastingdruk. Als de FDP mee aan boord moet worden getrokken, zal ze dus een prijs vragen – zoals minder overheidsuitgaven. Dus dat wringt al.

“Bovendien is er bij de SPD ook een vrij links-radicale stroming, de JuSos. Deze jongsocialisten varen toch een harde koers binnen de sociaaldemocraten. Daarvan stappen vijftig verkozenen de Bondsdag binnen. Dat zit de FDP ook dwars. De combinatie FDP en SPD botst dus op dit moment. Het is wel zo dat Scholz bekendstaat als een lid van de SPD-rechtervleugel maar hij heeft nu eenmaal de steun van zijn partij nodig en kan het dus ook intern lastig krijgen.”

Groenen en liberalen zijn nu kingmakers maar kunnen ook zij wel door dezelfde deur door hun ideologische verschillen?

“Dat is inderdaad de vraag. Denk bijvoorbeeld maar aan de schuldenrem (een grondwetsbepaling die de deelstaten verbiedt hun schulden te laten stijgen en die een rem zet op de mate waarin de schulden van de federale overheid mogen toenemen, MR). De Groenen willen de schuldenrem losser maken, er creatiever mee omgaan zodat meer kredieten opgenomen kunnen worden om te investeren in overheidsprogramma’s. Dit ligt eveneens moeilijk bij de FDP. De liberalen worden dus geconfronteerd met twee linkse partijen die toch heel wat onderscheiden programmapunten hebben. De stoplichtcoalitie wordt dus moeilijk, ook al omdat de liberalen eerder hun voorkeur hebben uitgesproken voor de zogeheten Jamaica-coalitie. Dan zouden zij regeren met de CDU-CSU en de Groenen, die ze dan met twee centrumrechtse partijen insnoeren.

“De liberalen en Groenen gaan nu sowieso eerst met elkaar in gesprek en bepalen wie ze kanselier willen maken, Scholz of toch nog CDU-kandidaat Armin Laschet.”

Laschet sloot inderdaad niet uit als tweede partij nog aanspraak te kunnen maken op regeringsdeelname. Is een Jamaica-coalitie wel realistisch met zo’n fors CDU-verlies?

“Het klopt dat CDU en haar Beierse zusterpartij CSU de verliezers zijn maar hun achterstand op de SPD is in procenten niet zo groot. Het verlies is wel een morele klap, maar cijfermatig is niets uitgesloten. In Duitsland kwam het nog voor dat de tweede partij de kanselier levert, zoals met SPD’er Willy Brandt, die in 1979 als tweede partij een coalitie sloot met de liberalen. Voor Laschet wordt het wel een kunst om de andere partijen te bewegen met hem een coalitie te vormen.”

Is een voortzetting van de huidige Grote Coalitie tussen CDU en SPD ook nog mogelijk?

“Rekenkundig kan deze optie, moreel niet. De SPD zal niet de junior partner willen zijn. De CDU zal niet in zee willen gaan met een sociaaldemocraat als bondskanselier. Voor een partij die gewoon is te leiden zou dat een vernedering zijn.”

Wijt u het verlies van de CDU aan de zwakte van kandidaat Laschet, aan Merkels erfenis of past dit in een Europese trend waarbij volkspartijen niet meer de jongeren aantrekken?

“Alle drie factoren spelen mee. Merkel heeft het conservatieve profiel van de CDU laten verwateren. De conservatieve kiezers zijn naar de FDP of de radicaal-rechtse AfD gegaan. Laschet maakte ook een slechte beurt, onder meer door deze zomer te lachen tijdens een persconferentie van de bondspresident over de watersnood. Dit zette veel kwaad bloed. Hij is ook niet zo charismatisch en komt niet altijd ernstig over. De jongeren kozen inderdaad met ruime meerderheid voor de FDP en de Groenen. Zij willen duidelijk vernieuwing. De volkspartijen zijn logge tankers geworden, partijen van oude mensen. Het grootste deel van de 65-plussers stemde voor de CDU. De SPD doet het wel nog goed maar heeft dat vooral te danken aan het Scholz-effect.”

Was de Beierse CSU’er Markus Söder voor de christendemocraten een betere keuze geweest?

“Söder heeft altijd zijn misnoegdheid over Laschet uitgesproken. Maar deze onderlinge wrijvingen kwamen slecht over bij de kiezers en speelden zeker ook een rol bij de neergang van de Duitse christendemocratie. De Beierse CSU blijft groot maar kreeg toch ook klappen. Ik betwijfel dan ook of Söder het veel beter had gedaan dan Laschet. Conservatieve kiezers waren misschien gebleven maar hij kon dan weer meer gematigden afstoten.”

Strijkt Scholz nu Merkels kanseliersbonus op, omdat hij haar minister van Financiën was?

“Dat speelde mee. De functie creëert ook de man. Scholz is de man die op het geld let. Hij sprak ook veel over respect, ook voor de Oost-Duitsers die in de praktijk nog niet door alle Duitsers worden aanvaard. ‘Hij is iemand van ons’, denken de mensen dan. Dat legde zijn campagne geen windeieren. Laschet viel hem aan omwille van enkele problemen bij Financiën maar dat pakte niet. Bij de kiezers kwam Scholz het integerst over.”

Wat zal onder de nieuwe regering het grootste verschil worden met het Merkel-tijdperk?

“Elke coalitie zal meer doen voor het klimaat, of ze nu centrumlinks wordt of -rechts. Elke nieuwe regering zal ook inzetten op digitalisering en modernisering van het land. Onder bondskanselier Scholz zou het verschil vooral sociaal worden. Hij wil het minimumloon optrekken. Of er voldoende geld is om dat allemaal te doen is een andere kwestie. Als de FDP mee gaat doen, blijft de vraag of Scholz niet meer de knip op de beurs zal moeten houden dan hij zelf wil. Dan wordt regeren een dubbeltje op zijn kant.”

Zal Merkel nog wegen op de coalitievorming?

“Ik denk dat zij zich niet meer zal mengen. Ze zal geen schoonmoeder willen zijn en mag dat ook niet als de CDU wil herbronnen en met een nieuwe lei starten.”

De politieke uitersten deden het minder goed dan vorige keer. Stuurde de covidcrisis veel kiezers weer weg van de flanken?

“De AfD slaagde nationaal niet in haar opzet de grote partijen op te jagen. Ze maakte retorisch veel heibel maar kon niets verwezenlijken. Veel mensen beseften dat het een verloren stem was. Toch blijft de AfD sterk staan in de Oost-Duitse deelstaten, zoals in Saksen, waar ze de grootste wordt. Ze heeft daar de rol overgenomen van Die Linke als de stem van de protestkiezers. Dit werkte het verlies in de hand van Die Linke, die door hun soms dogmatisch programma ook kiezers zagen vertrekken naar modernere linkse partijen als de Groenen en SPD.

“De reactie op de pandemie heeft dan weer vooral de FDP bevoordeeld, omdat voorzitter Christian Lindner heel hard de nadruk legde op het behoud van vrijheden tijdens de bestrijding van covid”.

Krijgen we op EU-niveau nu een minder voorspelbaar Duitsland omwille van de bredere, diversere coalitie die eraan komt?

“Wat het partijlandschap betreft wordt Duitsland inderdaad minder voorspelbaar. Vroeger had je enkel de drie grote families. Nu is er meer versplintering, al is die nu ook een soort normalisering in vergelijking met de rest van het Europese partijlandschap. Ik denk evenwel niet dat Duitsland op Europees vlak minder stabiel wordt. Elke coalitie zal namelijk bestaan uit partijen die toch nog een behoorlijk kiezersaandeel hebben en dus in staat zijn een slagvaardige politiek te voeren.

“Binnen de EU zal voor Duitsland continuïteit op de voorgrond staan. Ook als Scholz bondskanselier wordt verwacht ik geen bijzondere problemen, ook niet in de verhouding met Commissievoorzitter Ursula Von der Leyen. Zij is weliswaar van de CDU maar alle Duitse beleidspolitici zijn uiteindelijk pro-Europees en trans-Atlantisch. Zo heeft ook de SPD laten verstaan dat ze binnen het NAVO-defensiebondgenootschap wil blijven.”

Dirk Rochtus – Scherprechters van de geest (Uitgeverij Ertsberg) ligt nu in de boekhandel.