De dood van Debanhi en de verdwijning van Yolanda confronteren Mexico met geweld tegen vrouwen

In Mexico is veel aandacht voor de dood van Debanhi (18) en de verdwijning van Yolanda (26). Dat is opvallend, omdat er vele andere vermoorde en vermiste vrouwen zijn die onbesproken blijven. Zullen deze zaken iets veranderen?

Gerardo Martínez (49) steekt een sigaret op. Eigenlijk rookt hij niet meer, slecht voor de gezondheid, maar zijn eigen gestel is op dit moment de minste van zijn zorgen. Precies vier weken geleden verdween zijn 26-jarige dochter Yolanda, moeder van een meisje van vier. Ze werd voor het laatst gezien in deze buitenwijk van Monterrey, industriestad in het noordoosten van Mexico, waar haar vader nu op een bankje op adem komt. De dag is al halverwege en ook vandaag vond hij nog geen spoor van haar.

“Ik vrees het ergste”, zegt hij. Achter een rij huizen rijst een berg de wolken in. Yolanda’s laatste teken van leven dateert van 31 maart. Pas sinds twee dagen krijgt Martínez hulp van de autoriteiten. Plots bestaat zijn zoekteam niet meer uit vrijwilligers, maar wordt hij omringd door elite-politieagenten en rechercheurs van deelstaat Nuevo León en specialisten van de Nationale Zoekcommissie. “Ik weet wel waarom”, zegt hij. “Ze hoeven niet meer te zoeken naar Debanhi.”

Het nieuws over Debanhi Susana Escobar, meisje van 18 dat naar een feestje ging met vriendinnen en nooit meer thuis kwam, ging als een koude rilling door Mexico. Op 21 maart werd ze gevonden in een waterbassin van een motel langs een autoweg in het uiterste noorden van Monterrey. De intriges stapelen zich sindsdien op. Volgens de forensisch experts stierf ze aan een hoofdwond, maar zou ze nog hebben geleefd toen ze in de meters diepe put viel. Ze werd op de bodem gevonden, maar had geen water in haar longen.

Het is gissen waarom Debanhi alle actualiteitenprogramma’s beheerst en niet die andere zes vrouwen die volgens officiële statistieken gemiddeld per dag verdwijnen of de andere tien vrouwen die dagelijks worden vermoord. Misschien was het die ene hypnotiserende foto, de laatste die van haar werd genomen: een tiener in een witte top en een bruine rok, alleen in het donker langs een weg.

Mogelijk speelde mee dat op 10 april, de dag waarop Debanhi als vermist werd opgegeven, de politie het lijk vond van María Fernanda Contreras (27), die een week eerder niet meer was thuisgekomen. Bovendien werden in korte tijd in de deelstaat tientallen vrouwen als vermist opgegeven. Nuevo León beleeft een golf van verdwijningen en de media slaan erop aan.

‘We missen niet alleen Debanhi en Yolanda’

Dit is niets nieuws, riepen andere inwoners. “We missen niet alleen Debanhi en Yolanda, ook Mayela”, schreef de familie van de 42-jarige Mayela Álvarez op Instagram. De vrouw wordt sinds 2020 vermist. “Onze laatste afspraak met justitie was in september”, zegt haar 18-jarige dochter via de telefoon. “Sindsdien hebben ze geen tijd voor ons.”

De landelijke aandacht voor Debanhi was ook te danken aan haar vader, Mario Escobar, die vanaf dag één de publiciteit zocht en genadeloos falende functionarissen bij naam noemde. Zo hielp die ene vader ook andere vaders. Vóór de verdwijning van Debanhi vond Gerardo Martínez nauwelijks gehoor bij de autoriteiten van Nuevo León. Nu staat hij achter een geel politielint zo’n tien journalisten te woord.

Een kennis zag haar voor het laatst in deze wijk, vertelt hij. Ze was de deur uitgegaan op zoek naar een baantje. De kennis zwaaide, ze liep verder en verdween. De vermoeide vader draagt een zwart voetbalshirt van de lokale club Tigres. Op zijn buik rust een schoudertasje waarin hij zijn sigaretten bewaart. Zijn geblondeerde haren hangen als matje in zijn nek.

Wanneer de zon door de wolken breekt, oogt de wijk Guadalupe in het zuiden van Monterrey haast gemoedelijk, met de groene bergen in de achtergrond. Lage huizen en bedrijven wisselen elkaar af. Een tacostalletje dat is gevangen tussen de politielinten serveert vandaag het opsporingsteam. “Om zeven uur ’s avonds is het hier pikdonker”, zegt een jongen die in de afgezette straat bij een staalbedrijf werkt. Het is een ‘zware’ buurt, zegt hij, met veel criminaliteit.

Vanochtend zochten de experts in een afvoerkanaal voor regenwater. Daar vonden ze lege handtassen, make-up en andere eigendommen van vrouwen, vertelt Martínez, maar geen spoor van Yolanda. Tot een maand geleden zijn leven een wending nam, was hij marktkoopman, hij wrijft zijn eeltige vingers over elkaar. “Ik zoek door tot ik mijn dochter vind.”

Een groeiend aantal ‘gedwongen verdwijningen’

Het leed van vaders als Martínez en Escobar is het leed van miljoenen Mexicanen die familieleden missen – dood of spoorloos. Jaarlijks worden meer dan dertigduizend mensen vermoord. Het nationale register van vermiste personen telt bijna honderdduizend namen. De georganiseerde misdaad én de staat zijn samen verantwoordelijk voor het groeiende aantal ‘gedwongen verdwijningen’, concludeerde een VN-comité in april na een onderzoek naar Mexico’s hoge aantal verdwijningen.

Verdwijningen zijn een symptoom van een verwoestende ziekte: drugscriminaliteit. Andere symptomen van diezelfde ziekte zijn corruptie en straffeloosheid. (Lokale) autoriteiten kijken in 95 procent van de gevallen weg, stelt het VN-comité. Het geweld ontspoorde, schrijven de onderzoekers, toen de rechtse president Felipe Calderón in 2006 de oorlog verklaarde aan de kartels. Hij gaf het leger de rol van binnenlandse handhaver. Dat beleid werd sindsdien door al zijn opvolgers overgenomen.

Calderóns oorlog tegen kartels resulteerde vrijwel onmiddellijk in een oorlog tussen kartels. Het land kent niet langer een handvol criminele organisaties en één machtspartij – de PRI die het grootste deel van de vorige eeuw regeerde – maar tientallen kartels en een versnipperd politiek landschap. Het massale bloedvergieten dat in 2006 begon duurt tot de dag van vandaag voort, moorden en verdwijningen zijn in grote delen van Mexico dagelijkse praktijk.

Ook de linkse president López Obrador, sinds 2019 aan de macht, koos met het optuigen van de semimilitaire Nationale Garde voor meer vuurkracht tegenover het drugsgeweld. Bovendien hevelde hij bevoegdheden over van de als corrupt te boek staande politie naar het leger. Maar het militariseren van binnenlandse veiligheid heeft niet geholpen bij het beschermen van mensenrechten, stellen de VN, integendeel.

De vermiste en vermoorde vrouwen van Monterrey drukken Mexico met de neus op een specifieke vorm van geweld, dat tegen vrouwen. De onderzoekers van de Verenigde Naties constateerden een toenemend aantal verdwijningen van minderjarigen en vrouwen. En Nuevo León blijkt een van de koplopers te zijn wat betreft (seksueel) geweld tegen jonge vrouwen, soms slachtoffers van wraakzuchtige partners, soms van mensenhandelaren. In de deelstaat is een op de drie vermiste personen vrouw, tegenover een op de vier in heel Mexico.

Altijd samen op pad, altijd je locatie delen

Voor de rechtenfaculteit op de campus van de Autonome Universiteit van Nuevo León in Monterrey staat een grote bronzen uil. De sokkel van het beeld is veranderd in een altaar voor Debanhi, die hier eerstejaarsstudent rechten was. Tussen de bloemen, brieven en kaarsen overheerst het paars, de kleur van de feministische beweging. ‘Voor mijn vrouwen, voor zij die er niet meer zijn, zal ik strijden’, staat op een kaart.

Filosofiestudenten Fátima Gálvez (21), César Casillas (22) en Mónica (23, wil niet met achternaam in de krant) lopen langs en houden een moment de pas in. “Gek om je in te denken”, zegt Gálvez. “Zij kwam hier ook dagelijks, net als wij.” Ze voelen zich boos, zeggen de studenten, machteloos, verdrietig. Maar bovenal: “Bang.” Je leert voorzorgsmaatregelen nemen, zeggen de twee vrouwelijke studiegenoten: altijd je locatie delen op je telefoon, altijd samen met vriendinnen op pad.

Ze moeten wel: op de autoriteiten en de samenleving kunnen ze niet rekenen, die blijven nog te vaak vrouwen de schuld geven. Ze ging er zelf vandoor, klinkt het dan, ze had gedronken, ze was te bloot gekleed. “Maar het maakt niet uit of je ’s nachts naar een feestje gaat of overdag op zoek naar een baan”, zegt Mónica. “Het kan ons allemaal overkomen, op ieder moment, overal.”

Grote vraag is of de dood van Debanhi en de verdwijning van Yolanda, bij uitzondering breed uitgemeten in de media, iets veranderen. Op korte termijn misschien wel. De onlangs aangetreden 34-jarige gouverneur van Nuevo León richtte een nieuwe opsporingseenheid op. De lokale tak van justitie ontsloeg twee leidinggevenden vanwege de fouten die zij maakten in de zoektocht naar Debanhi. President López Obrador bood federale hulp aan.

‘Mexico vermoordt vrouwen’

Toch ontbreekt nog vaak die ene term in het politieke discours: machismo. Het geweld tegen ons, schreeuwen Mexico’s vrouwen mars na mars, is ook een cultureel probleem. ‘México feminicida’, is een van de leuzen: Mexico vermoordt vrouwen. We leven in een cultuur van mannelijk geweld, stellen de activisten. De president deed de feministische protesten meermaals af als aanvallen op zijn politieke project.

Ook Mario Escobar ervoer het de afgelopen weken: keer op keer kreeg hij de vraag waarom zijn dochter van 18 tot diep in de nacht naar feestjes ging. De autoriteiten suggereerden vervolgens dat ze misschien wel zelf verantwoordelijk was: ze viel levend in de put, camerabeelden toonden geen achtervolger. “Ze maken haar twee keer slachtoffer”, reageert hij via de telefoon. “Maar er moet nog heel veel worden opgehelderd.” Hij liet zelf een tweede lijkschouwing uitvoeren omdat hij niet vertrouwt op het werk van justitie.

Ook Gerardo Martínez, vader van Yolanda, wantrouwt de autoriteiten. Nauwgezet volgt hij iedere stap van het opsporingsteam. “Ik zit erbovenop zodat ze daadwerkelijk hun best doen”, zegt hij terwijl een agent het gele lint oprolt. Op zijn aanwijzen verplaatsen de specialisten zich naar de voet van de berg waar het zoeken verder gaat. Veel families houden zich stil, vertelt hij, ze zijn bang voor de georganiseerde misdaad die mogelijk hun familielid meenam. “Ik was ook bang, maar nu niet meer. Wat blijft er van me over als ik niet eens kan zoeken naar mijn kind?”

Hij loopt de berghelling op, turend naar de grond en het struikgewas, hopend op een aanwijzing. In zijn kielzog volgen de experts in hun zwarte uniformen. Ze werpen lange schaduwen in het zachte licht van de namiddag. Wanneer Martínez omkijkt, ligt de stad aan zijn voeten.