De dag dat Obama besloot om niets te doen na de gifaanval in Syrië

Het zijn vaak toevallige gebeurtenissen die de loop van de geschiedenis bepalen. Wat waren cruciale momenten in de jaren tien, die binnenkort ten einde komen? Vandaag: hoe de Amerikaanse president Barack Obama dreigt met ingrijpen in Syrië en dat toch niet doet.

Zaterdag 31 augustus 2013 zal later een beruchte zaterdag blijken. In de statige Rose Garden van het Witte Huis is de Amerikaanse president Barack Obama aan het woord. Het is een moment waarop hij op zijn daadkracht beoordeeld zal worden.

“Het gebruik van chemische wapens in Syrië brengt onze bondgenoten in gevaar, het kan leiden tot escalatie van het gebruik van deze wapens, en verspreiding daarvan naar terroristen. In een wereld met veel gevaren, moet dít gevaar aangepakt worden: de VS zouden militaire actie moeten ondernemen tegen Syrische doelwitten.”

In de Rose Garden zijn vaker beslissingen aangekondigd die de koers van de wereldgeschiedenis zouden veranderen. Obama staat op zo’n kruispunt. Gaat hij ingrijpen? Nu niet, besluit hij. Misschien later. We vragen het eerst aan het Congres.

Het is een speech waar de wereld al tien dagen reikhalzend naar uitkijkt. Op 21 augustus 2013 zijn meer dan duizend Syriërs - volgens sommige schattingen bijna tweeduizend - met schuim rond de monden en happend naar adem de verstikkingsdood gestorven, nadat het regime een opstandige buitenwijk van Damascus heeft bestookt met Sarin-zenuwgas.

Eerder heeft Obama zijn befaamde rode lijn getrokken: als het Syrische regime “een hele zwik chemische wapens zou inzetten”, dan kon het op Amerikaanse militaire actie rekenen. Syrië doet het toch. En Obama doet niets.

Tomahawk-bombardement

Interventie is een lastige zaak. Voor je het weet vallen er grote aantallen burgerslachtoffers en keren de mensen die eerder smeekten om ingrijpen zich tegen je. Wat aanvankelijk lijkt op een risicoloos Tomahawk-bombardement, kan resulteren in de versterking van een groep, factie, of staat die een nog groter risico vormt dan het oorspronkelijke doelwit. Wie drie Westerse militaire interventies kan noemen die in het Midden-Oosten de afgelopen twintig jaar min of meer het gewenste effect hebben gehad, levert een prestatie van formaat.

Niets doen is ook een keuze. En dat is de keuze die Obama, na wat later een enorme persoonlijke worsteling blijkt, in augustus 2013 maakt. Obama’s speech betekent dat niet de chemische aanval, maar het gebrek aan Amerikaanse reactie een kantelpunt wordt in de Syrische burgeroorlog, die tot dan toe meer dan honderdduizend levens heeft geëist.

Het Westen heeft op dat moment van alles geprobeerd: heimelijke, zeer beperkte steun aan gematigde rebellen. Het is niet genoeg om het evenwicht op het slagveld te veranderen. Diplomatieke druk om het regime en haar tegenstanders aan de onderhandelingstafel te krijgen, in de hoop dat ze daar tot een einde van het geweld besluiten. Jammerlijk gefaald. Sancties. Halen niets uit. Hulp aan de verdeelde politieke Syrische oppositie om zich te verenigen, en druk op de gewapende rebellen om zich onder het gezag van die oppositie te scharen. Kansloos.

Syrië staat ondertussen op het punt uit elkaar te vallen, jihadisten roeren zich steeds luider in alle hoeken van het land, en de VS kan met afgrijzen in de achteruitkijkspiegel zien wat hun interventie in Libië heeft opgeleverd: één dode dictator, talloze facties die met elkaar een burgeroorlog uitvechten, een broeinest van terreur en een vloedgolf aan Libisch wapentuig die de regio heeft overspoeld. Hadden we Kadhafi maar nooit ten val gebracht, is ongetwijfeld binnenskamers in het Witte Huis gemompeld.

Het diepgewortelde regime van Assad wordt bovendien gesteund door het machtige Iran. Damascus kan uithalen via tot de tanden bewapende bondgenoten Hezbollah in Libanon of Hamas aan de grenzen van Israël. Het regime kan de regio ontwrichten, Amerikaanse of Israëlische doelen raken via terreurdaden. Zodra Assad onder druk staat, gaan er traditioneel autobommen af in omringende landen. Na mij de zondvloed, heeft Assad altijd gezegd.

Maar goed: Obama wíl helemaal niet het regime ten val brengen. Hij overweegt een - op het oog - ‘schone’ klap toe te brengen aan het regime. Kruisraketten op militaire doelen om Assads “vermogen om oorlog te voeren” te degraderen, en een punt te maken: als wij zeggen “grote aantallen chemische wapens” inzetten tegen de burgerbevolking is een rode lijn, dan menen we dat. Dan zijn er gevolgen. Daarop is de internationale orde deels gebaseerd.

De toekomst voorspellen is achteraf altijd makkelijk. Het Congres zal nooit over de interventie stemmen. Voor die tijd belooft Syrië de chemische wapens weg te doen. Feit is wel dat het geweld ernstig toeneemt, nadat Syrië ongestraft chemische wapens heeft gebruikt. Ten tijde van Obama’s speech zijn er al meer dan 100.000 mensen gestorven in de 2,5 jaar van het conflict. In de daaropvolgende zes jaar sterven er nog eens 400.000. Het dodental loopt sneller op.

Pro-democratische rebellen, de politieke oppositie: tegenstanders van Assad die nog hopen dat het Westen hen te hulp zou komen, verliezen die hoop uiteindelijk. In de maanden en jaren daarna lopen zij massaal over naar het groeiende aantal jihadisten dat dankzij militaire en financiële hulp uit Arabische Golfstaten wél slagkracht heeft. Zij vagen reguliere rebellen in grote delen van Syrië van de kaart. Islamitische Staat komt op, Europa wordt het doelwit van de grootste aanslagen in de moderne geschiedenis. Zowel Iran als Rusland gaat zich meer, en meer openlijk, in het conflict mengen. Ze hebben een sterke machtsbasis gevestigd in het Midden-Oosten, waar Amerika grotendeels is vertrokken.

Inmiddels zijn er nauwelijks nog pro-democratische rebellen in Syrië. Het kalifaat van Islamitische Staat is verslagen. Assad heeft bijna het hele land weer onder controle. “Ik word gekweld door Syrië”, zal Obama zeggen, als afzwaaiend president eind 2016. “Maar ik ben nog altijd sceptisch over de vraag of een aanval een beslissend verschil zou hebben gemaakt.”