‘De crisis begint te minderen, en dan staan ze daar, de achterafexperts’: Marc Van Ranst over twee jaar coronacrisis

‘Eind februari kunnen we versoepelen, denk ik.’ Twee jaar geleden werd de eerste coronabesmetting in België vastgesteld. Marc Van Ranst (56) streed al die tijd tegen het virus én tegen fake news. ‘Elke dag vergeleken worden met Stalin, dat raakt je.’

Mensen, hou u klaar. Haal die zonnebrillen boven, steek de barbecues alvast aan en tuit die lippen. Denemarken gooide deze week alles weer open, gedáán met corona, of toch met alle maatregelen om het virus in te perken. En alle goede dingen komen uit het Noorden, nietwaar? Dus kijk, daar gloort het rijk der vrijheid!

Als een volleerde stoorzender doorprikt Marc Van Ranst, viroloog aan de KU Leuven, fronsend onze dagdromen. “Rijk der vrijheid, dat gaan we niet meer zeggen. Die term is verbrand. Ik heb hem sowieso nooit gebruikt. Dat klonk veel te beloftevol.”

Maar het einde is wel in zicht?

“We komen stilaan aan het eind van het pandemieboek. Of toch van deel I. Of we al aan de achterflap zitten? Dat valt niet te voorspellen. Expect the unexpected, dat blijft de gouden stelregel.

“Maar we naderen de endemische fase. Dat wil zeggen: Covid-19 begint stilaan op een traditioneel seizoensvirus, zoals griep of RSV, te lijken. Niet dat we onmiddellijk in dat stadium zullen raken, waarschijnlijk zullen er bij nieuwe varianten ook buiten de winter nog opstoten zijn. Maar uiteindelijk zal het een virus worden dat er niet het hele jaar door zal zijn, maar waarvan je in de periode dat het circuleert, nog wel ernstig ziek kunt worden. Van de griep sterven jaarlijks normaal gezien ook tussen de 500 en 5.000 mensen, in België alleen.”

Het naar verluidt nog besmettelijkere broertje van omikron kan geen roet meer in het eten gooien?

“Het meest plausibele scenario is dat ook het broertje van omikron zich als omikron zal gedragen. Het is geen wetmatigheid, het is niet het enige scenario. Maar we weten uit ervaring dat coronavirussen ziektemakend vermogen verliezen en uiteindelijk een verkoudheidsvirus worden. OC43, ook een coronavirus, was in 1890 een pandemie.” “We kennen dat beter als de Russische griep. Minimaal één tot twee miljoen doden. Vandaag is OC43 een verkoudheid die iedereen al ooit heeft meegemaakt. Mijn labo heeft dat in 2004 helemaal in kaart gebracht, toen niemand dat interesseerde. Daardoor kunnen we hopen dat Covid-19 op lange termijn net zo zal evolueren.”

Ik stak net wel bombastisch van wal, maar eerlijk: ik heb het best moeilijk om de hoeraberichten over het einde van de pandemie te geloven. Hoe vaak hebben we nu al niet gejubeld dat we over de piek heen zijn? Telkens volgt weer een nieuwe – inclusief bijbehorende maatregelen.

“Ja, maar elke piek is lager dan de vorige. Er zijn elke keer minder ziekenhuisopnames, minder mensen die op de ic belanden en minder mensen die sterven aan de gevolgen van Covid-19. Ik ga ook niet beweren dat de kans onbestaande is dat straks weer een variant opduikt die zich net zoals delta zal gedragen. Wie weet is er een jaar geleden ergens een variant in een dierlijk reservoir gekropen die weer meer ziektemakend is dan omikron, en verspreidt die zich weer bij de mens.

“En toch is de kans groot dat we snel op een andere manier met die golven zullen omgaan. Een heel belangrijke factor daarin is de draagkracht van individuen en van de maatschappij. We kunnen het niet meer opbrengen. Dus zullen we genoodzaakt zijn om de maatregelen te lossen.”

Dat zal voor veel mensen wrang aanvoelen. De maat is voor velen al veel langer vol, waarom lossen we dan nu pas?

“Ja, maar wacht. Als we vandaag nog steeds geconfronteerd worden met een gevaarlijk virus, zouden we zeggen: tant pis, maar we nemen zware maatregelen. En dat zou ook juist zijn. We kunnen er nu anders mee omgaan omdat een enorm groot percentage van de bevolking gevaccineerd is en omikron misschien iets minder ziekmakend blijkt dan de vorige varianten van het virus. We moeten ons voorbereiden op de kans dat er toch nog een gevaarlijke variant opduikt, maar je kunt geen maatschappij op slot houden voor die kleine kans.”

Maar uitgaan van het meest optimistische, is dat wel verstandig?

“Dat is wat Denemarken doet. Het land waar de meeste infecties zijn – toegegeven, ze testen ook permanent alles en iedereen – gooit alles open. Ik vind dat een beetje gevaarlijk. Het kan lukken, maar dan hebben ze niet op de meest doordachte manier gehandeld.

“België bewandelt een middenkoers. Voor mij zijn er twee voorwaarden vooraleer we kunnen versoepelen. De eerste is vervuld: de piek moet voorbij zijn. De tweede: er is geen uitgestelde zorg meer. Dat is cruciaal en daar zijn we op dit moment nog niet: er komt nog steeds uitgestelde zorg bij. Niet alleen omdat er nog altijd meer covid-hospitalisaties zijn, ook omdat het personeel zelf ziek wordt.

“We hebben op het UZ Leuven pas nog zalen gesloten, omdat we geen personeel hadden om nog extra patiënten te verzorgen.

“Maar zodra er minder dan 150 hospitalisaties per dag zijn (tussen 27 januari en 2 februari werden dagelijks gemiddeld 367,7 patiënten met een besmetting opgenomen, red.), kunnen we conform de coronabarometer versoepelen. Zitten we aan minder dan 65 hospitalisaties per dag, dan zitten we in code geel en kunnen we zelfs serieus versoepelen.”

Enig idee wanneer dat zal zijn?

“Als u me laat gokken, dan zeg ik eind februari. Maar vraag dat aan tien virologen en je krijgt verschillende inschattingen. Het is kristallenbolwerk, uiteraard gebaseerd op de kennis uit het verleden en de modellen die we over het huidige virus hebben.

“Het moment dat iedereen zich echt zal beginnen te realiseren hoelang dit al duurt, zal wellicht de tweede verjaardag van de lockdown zijn, half maart. Op dat moment moeten we al perspectief hebben, voor ieders mentale gezondheid. Vorig jaar voelde je dat ook, bij de eerste verjaardag. Dat heeft toen onmiskenbaar voor een dip gezorgd. Want één keer een verjaardagsfeestje uitstellen, oké. Maar twee keer? Dat hakte erin. Dat gaan we nu dubbel zo hard beleven. Een derde keer een verjaardag vieren zonder de bomma, gaat echt niet.

“Mensen hebben blijkbaar het idee dat virologen kicken op lockdowns. Totaal niet. Dat is voor ons even vervelend. Het Wintermanifest dat ons tunnelvisie verwijt: sorry, maar dat vonden we niet zeer sympathiek, hoor. Maar het is typisch: de crisis begint te minderen, en dan staan ze daar, de achterafexperts die het allemaal beter wisten.”

Staan de ondertekenaars nu op uw zwarte lijst?

“O nee. Een paar dagen later was ik al vergeten wie dat allemaal ondertekend had. (glimlacht) Op een paar namen na, dan toch. Er zaten mensen bij die ik enorm waardeer en die me dan achteraf uitlegden waarom ze dat ondertekend hadden. Maar er stonden ook een paar glasharde opportunisten tussen, en dat onthou ik, ja. En neen, ik noem geen namen.

“Maar in principe zouden we dus over een maand ongeveer het gros van de maatregelen moeten kunnen laten vallen. Als we ervoor kunnen zorgen dat binnenruimtes goed geventileerd zijn en/of de lucht er gereinigd wordt, komen we daarmee al een heel eind. Ik was gisteren voor een voordracht in een cultureel centrum in Herentals. Zowel in de zaal als in de foyer hing daar goed zichtbaar een CO2-meter en ik heb gemerkt dat een aantal mensen daar ook regelmatig naar keken. Dat is waar we naartoe gaan en dat is heel goed nieuws. Van handhygiëne hebben we al lang aanvaard dat dat belangrijk is om de verspreiding van ziekten tegen te gaan. Wel, luchthygiëne is dat ook. Niet alleen tegen covid, die zal in de toekomst ook voor de verspreiding van andere ziekten haar nut bewijzen.”

En dan stelt Vlaams minister van Onderwijs Ben Weyts (N-VA) deze week een coronabarometer voor de scholen voor en daar is sprake van ventilatie, het openzetten van ramen. Over luchtzuivering geen woord.

(zucht diep) “Ja. Dat snap ik ook niet. Waarschijnlijk is het gewoon een vergetelheid.”

Zei hij gelaten.

“Ach, niets verbaast mij nog. Van ventilatie en CO2-meters wilden ze eerst ook niet weten. Maar onze volgehouden inspanning heeft geloond. Als je het er nu met Ben Weyts over hebt, dan is het precies zijn idee geweest. Dus ik ben daar altijd optimistisch in. Voor alles wat je wilt, moet je duwen. En als het belangrijk is, moet je heel hard duwen. Dus ook die luchtzuivering komt er wel van.

“De scholen zijn de mentaliteitsswitch al aan het maken, zij omarmen luchtzuivering steeds meer. Dat stemt mij hoopvol. Zodra er weer pensenkermissen plaatsvinden, zal de winst gebruikt worden voor luchtzuiveringstoestellen in plaats van voor een smartboard. De scholen stonden te dringen om mee te werken aan het proefproject van ingenieur Bert Blocken waaraan ik meewerk.

“Ik herinner me leslokalen uit de humaniora waar je in feite geen les kon geven. Je viel er gewoon in slaap. Iedereen heeft toch dergelijke herinneringen? Wel, hoe kwam dat? Omdat er nul ventilatie was. Nu kun je er gif op innemen dat een van je leerlingen een CO2-meter op zak heeft.”

Stuurt u uw zoon naar school met een CO2-meter?

“Nee. Ik loop zelf al sinds mei 2020 rond met eentje in mijn rugzak, maar ik ga mijn idee-fixen niet overbrengen op mijn zoon. Dat lijkt me niet gezond. Ik heb ook geen luchtreiniger gekocht voor zijn klas. Ik heb er even aan gedacht, maar dat leek me niet opportuun. Welk signaal zend ik dan uit? Het verkeerde, volgens mij. Het is niet de bedoeling om te promoten dat ouders een luchtreiniger kopen voor de scholen. Ik vind het mooi dat er ouders zijn die dat doen, hoor. Maar zij zijn het niet die daarvoor zouden moeten zorgen.”

U loopt al meer dan anderhalf jaar rond met een CO2-meter, maar pas vorige zomer volgde de politiek ook. Sindsdien zijn ze verplicht in de horeca. Op andere plekken waar veel mensen samenkomen, zoals scholen, nog steeds niet. Heeft u uw stem wel luid genoeg laten klinken?

(licht geagiteerd) “Ik heb een CO2-meter sinds mei 2020 en ik hamer op het belang ervan sinds mei 2020. Die verplichting in de horeca is er niet van zelf gekomen, hè. Je moet daarvoor duwen. We waren het eerste land in de wereld dat die verplichte meter in de horeca oplegde.”

Frustreert u dat, dat u voor alles zo moet trekken en sleuren?

“Zo werkt de politiek. Zij heeft andere wetmatigheden dan de wetenschap. Je kunt niet verwachten dat jij een goed idee hebt en iedereen meteen zegt: prima, doen we!

“Maar eigenlijk doet het er ook niet zo toe. De mensen gaan straks overal zuivere binnenlucht verwachten, hoor. Het zal het verwachtingspatroon van de burger zijn dat de verandering zal teweegbrengen, veel eerder dan een verordening van de overheid. Dat is niet het ideale scenario; de politiek zou moeten leiden in plaats van volgen.”

De versoepelingen zouden ook het einde betekenen van het Covid Safe Ticket (CST)?

“Vanaf code geel: heel zeker.”

Dat systeem heeft, ik druk me zacht uit, bijzondere uitwassen gegenereerd. Mijn babysit vertelde vorige week hoe ze een besmette vriend in haar koffie heeft laten spuwen, in de hoop zo ook ziek te worden en recht te hebben op een herstelcertificaat. Dan zou ze aan haar boosterprik kunnen ontsnappen.

“Maar werkelijk. Spuwen in andermans koffie. Zulke dingen doen we dus vandaag? Dat komt niet alleen doordat mensen een groen schermpje nodig hebben voor horeca of reizen, ook door fake news en het ontbreken van een deftige informatiecampagne voor vaccinatie. Wat hebben we gezien op radio en tv, behalve de viroloog du jour die mocht komen opdraven?

“Ik snap de intentie van het CST. Men wilde zo de vaccinatiegraad opkrikken. In Vlaanderen is die erg hoog, in Brussel en Wallonië kunnen we het nog steeds veel beter doen. Maar die laatste paar procent overtuig je toch niet. Niet met een CST en niet met een vaccinatieverplichting. Nu is het te laat, het heeft geen zin meer. Maar een verplichting zou ik politiek toch moediger vinden. Dat ze er maar over debatteren. Parlementaire debatten, daar kun je alleen maar voor zijn.”

Ook wanneer u, net zoals onder meer Erika Vlieghe, Pierre Van Damme en Steven Van Gucht, niet uitgenodigd bent voor de hoorzittingen?

“Ik herhaal: niets verbaast mij. En daarbij: blij toe, eigenlijk. Weet je hoe pokkesaai zo’n hoorzitting is? Uiteraard erger ik me eraan dat notoire wappies als Sam Brokken (ex-lector bij de PXL-hogeschool en omstreden onderzoeker, red.) en Geert Vanden Bossche (vaccinkritische veearts, red.), daarvoor uitgenodigd worden.”

“Maar we hebben in ons WhatsApp-groepje met de virologen vooral goed gelachen toen de namenlijst bekend werd. En veel medelijden gehad met degenen onder ons die wel moeten opdraven.

“Serieus: het is niet in die hoorzittingen dat het eigenlijke debat over een vaccinatieverplichting gevoerd zal worden. Geen enkel niet-uitgenodigd lid van de GEMS twijfelt eraan dat ze onze mening wel zullen kennen, wanneer het nodig is.”

Het was donderdag exact exact twee jaar geleden dat het eerste coronageval in België werd vastgesteld. Eén besmetting. Het lijkt een leven geleden.

“Absoluut. Een eeuwigheid.”

Hoeveel ouder bent u de afgelopen twee jaar geworden?

“Veel. Ik zie dat ook wel wanneer ik foto’s terugzie.”

Ik herinner me foto’s van Yves Leterme van voor en na zijn premierschap. Daar leken bijna decennia tussen te zitten.

“Precies. Of die van Obama, voor 2008 en na 2016. Dat was ineens geen dynamische jonge man meer, maar een grijsaard. Dat is het sluipende, je beseft dat zelf niet. Er is ook vijftien kilo bijgekomen. Vroeger wandelde ik continu rond, van de ene vergadering naar de andere. Nu is dat klikken naar een volgend zoomvenster en zit ik een volle dag aan mijn bureau.

“Je leeft op adrenaline. En er is dat subtiel vretende: elk interview apart is niet belastend. Maar ergens ben je je er altijd van bewust dat er een camera op je gericht staat. Dat er twee miljoen ogen aan het kijken zijn. Zodra je je mond opendoet of nog maar een komma tweet, komt er commentaar.”

En dan zeggen de mensen: dat hij dan eens wat minder op tv of in de krant komt. Hij geniet er te hard van.

(snuift) “Het is eens een suggestie geweest van een bepaalde journalist, dat ik mijn telefoon minder moet opnemen. Je mag eens raden wat er gebeurt wanneer die mij belt.

“Weet je naar welk interview ik nu al uitkijk? De dag dat je me gaat bellen voor een ‘Hoe zou het nog zijn met Marc Van Ranst’-artikel. Ik ga dit niet missen, geloof me. Dat herinner ik me nog goed van in 2009, toen ik griepcommissaris was. Opeens houdt dat op, en dat is uitstekend.”

Is het voor u ook tijd dat het ophoudt?

“Iedereen binnen de GEMS heeft het gevoel dat hij continu aan het werken is als een gsm die nog één blokje batterij over heeft. Dat neemt stilletjes verder af, je laadt de gsm op, maar nooit raak je verder dan dat ene blokje. Dat is een heel oncomfortabel gevoel. Iedereen snakt er naar om nog eens vier, vijf blokjes batterij te hebben. Er is waanzinnig hard gewerkt door een heleboel mensen, en op enige erkenning moet je niet rekenen. Al zeker niet financieel. Je doet dat voor het algemeen belang, en hoon en spot zal uw enige deel zijn.”

Kwetst u dat?

“Na twee jaar weegt dat zwaarder door dan de steun- en dankbetuigingen die we – eerlijk is eerlijk – gelukkig ook nog steeds krijgen vanuit de bevolking. Het wordt ook gevoed door Vlaams Belang. Ze demoniseren ons, continu. Je ziet die volgelingen op sociale media live radicaliseren. En ik wil dat eigenlijk niet toegeven, omdat het in hun kaart speelt. Maar iedere dag weer vergeleken worden met Stalin of Mengele (Josef Mengele, nazi-legerarts met als bijnaam ‘Engel des doods’, red.), dat raakt je. Dat zijn oorlogsmisdadigers, hè. Ik word beticht van genocide. En je merkt dat een deel van die mensen dat ook echt gelooft, dat de vork zo aan de steel zit. Dat is het misdadige eraan: dat is opruiing.”

Hoe plaatst u dat?

“Dat lukt uiteindelijk wel. Mijn brein werkt zo: alles zit in doosjes, en het ene doosje contamineert het andere niet. Ik ben altijd maar met één ding tegelijk bezig. Ben ik daarmee klaar, begin ik aan het volgende. Ik heb ook een nothing box, dan denk ik gewoon aan niks. Ik kan dat, aan niks denken. Maar dan lig ik meestal binnen de paar tellen ook al in slaap. (lacht) In slaap vallen is nooit een probleem.”

Hebt u zelf spijt van iets dat u de afgelopen twee jaar hebt gezegd?

“Spijt, wat brengt dat? Nu, als je 365 dagen per jaar iets gevraagd wordt, en je zegt alle dagen iets, zal daar wel eens iets tussen zitten waarvan je achteraf denkt: dat had ik beter niet gezegd, met de kennis van vandaag. Maar op dat moment was dat wel de heersende wetenschappelijke consensus, de positie van de WHO ook.”

U doelt op het filmpje waarin u een vurig pleidooi hield over de zinloosheid van mondmaskers?

“Dat was aan Brussel-Zuid gefilmd. Ik zou vandaag nog steeds hetzelfde zeggen, op dat moment, op die locatie. De mensen liepen daar op vijftig meter van elkaar, dan is een mondmasker altijd zinloos.”

Wat is het moment uit de pandemie dat u zal bijblijven?

“Het moment dat de lockdown afgekondigd ging worden. Ik was onderweg naar het overleg waar dat beslist zou worden, ik wist al wat eraan zat te komen, en ik passeerde dat kleine theater tegenover het parlement. Ik zag daar mensen binnengaan voor een leuke avond en dan dacht ik wel: amai, hoe gaat de bevolking dit verteren? Want die avondjes uit, dat zal nu wel even gedaan zijn.

“Maar dat viel goed mee. De eerste reactie was: o, de kappers mogen openblijven! Dat is snel bijgesteld en stond ook helemaal niet zo in de tekst die ik had voorbereid, noch in de plannen van de virologen. Maar het is ook niet vreemd dat dat in eerste instantie zo beslist werd. Er zaten een paar mensen in die regering toen wier coiffure wekelijks bijwerking vereiste, denk ik.” (lacht)

Het is gemeengoed om te zeggen: corona heeft ook positieve gevolgen gehad. Hebt u er iets positiefs aan overgehouden?

“Wil je dat eerlijk weten? Nee. Het is gewoon slopend geweest. Ronduit slopend.

“Wetenschappelijk hebben we natuurlijk wel enorme stappen gezet. Alleen al de snelle ontwikkeling van de vaccins was revolutionair. Maar iedere ochtend nog neem ik de wetenschappelijke literatuur met nieuwe updates door en leren we bij.

“Met dank aan de media is de basiskennis virologie vandaag bij de bevolking trouwens ook zeer groot. Weet je hoe bevreemdend dat is om in de wachtrij bij de bakker een boompje te kunnen opzetten, met interactie, niet alleen over een variant van een virus, maar zelfs over een subvariant? Ik zou er vroeger zelfs geen examenvraag over hebben durven stellen. Te moeilijk. Er was misschien drie man in België op de hoogte van het bestaan van subvarianten van influenza. Maar nu praat iedereen over variant BA.2. Ik heb mijn examenvragen moeten aanpassen. Het zou interessant zijn om in verschillende landen de kennis van de burger te testen. België zou er goed uitkomen, denk ik.”

Is er een toename in het aantal studenten virologie?

“Ze volgen de lessen met meer interesse, merk ik. Er komen meer vragen voor doctoraten. Maar laten we heel duidelijk zijn: we hebben niet méér virologen nodig. Ik wil niet in het straatje terechtkomen waarbij iedereen door CSI Miami en consorten wetsdokter wil worden voor een handvol jobs in het hele land.”

De wetenschap mag dan wel wonderlijke tijden kennen, ze werd mogelijk ook zelden meer in vraag gesteld.

“Wel, daar geloof ik niks van. Ik denk dat veel meer mensen nu begrijpen hoe wetenschap en voortschrijdend inzicht werkt. Op wat wappies na dan.”

Doorgaans is het de bedoeling dat wetenschappers publiceren in wetenschappelijke tijdschriften, maar u bent zélf een onderzoeksobject voor Nature geworden. Met uw collega Anthony Fauci uit de VS en de Duitse viroloog Christian Drosten behoort u tot het kransje meest belaagde wetenschappers.

“Ik heb dat ook gelezen. Geen slechte compagnie. Maar de reden is iets minder leuk.

“Sommige kereltjes zijn echt meedogenloos. En zodra ze voelen dat iets pakt, blijven ze bijten. Tot je niets meer durft te zeggen, dat is het doel. Dat je zwijgt. Ik heb het de afgelopen twee jaar zien evolueren. Mensen zijn gewoon nog grover geworden.”

Toen ik u anderhalf jaar geleden interviewde, las u enkele mails door. Daar stonden toen ook al onversneden doodswensen in.

“Je kunt het je niet indenken. Elke dag, letterlijk elke fucking dag krijg ik meerdere van dat soort berichten. Vooral op Twitter is het heel erg. En dan zijn er nog hele universa die ik nooit lees, maar waar ik via via soms van hoor dat ik daar ook bedreigd word. Instagram, Facebook, Telegram, Discord.

“Ik merk het wanneer de politie plots om de vijf minuten voor onze deur patrouilleert, in plaats van een paar keer per uur. Dan weet ik: ah bon, het is weer zover. Met de coronabetoging van 23 januari, bijvoorbeeld. Toen had er blijkbaar ook iemand aangekondigd om wat virologen en politici te willen aanpakken.”

Hoe gaat uw gezin daarmee om?

“Het meeste bereikt hen niet. Het is niet dat we ’s avonds een bloemlezing doen uit wat er die dag weer verschenen is. Dat valt best mee. Ook mijn zoon gaat er nogal level headed (nuchter, red.) mee om. En gelukkig, want dat had ook heel anders kunnen zijn. Dat besef ik goed. Daar ben ik erg misnoegd over geweest, dat ook anderen buiten ikzelf hierbij betrokken zijn geraakt. Vooral voor mijn zoon vond ik dat heel ambetant. Maar hij heeft dat goed verteerd. Wij hebben daar ook nooit spel rond gemaakt. Vorige week zei hij plots aan het ontbijt: ik geloof dat ik nog nooit zo gelukkig ben geweest. Dat deed zo’n deugd. Dan denk ik: oké. Oef. Dit komt wel goed.”