De corona-app wordt op veel plekken ingezet voor de controle van burgers

Dat China zijn burgers graag bespioneert, dat was al bekend. Verrassend is het dus niet dat het fijnmazige surveillancenetwerk dat het land optuigde tegen corona ook gebruikt wordt om critici van de regering dwars te zitten. Zo veranderde de reiscode van de Chinese mensenrechtenadvocate Wang Yu het afgelopen jaar een aantal keer op onverklaarbare wijze in rood, waardoor ze in quarantaine moest, vaak net nadat ze ergens was aangekomen om advies te geven.

Maar uit een wereldwijd onderzoek van persbureau AP, waar ook het voorbeeld van Wang Yu uit afkomstig is, blijkt dat het niet alleen dictaturen zijn die de covidtechnologie inmiddels voor andere doeleinden gebruiken. De verleiding om dat te doen blijkt overal groot.

Ook in een democratie als Australië raakten de oorspronkelijke doeleinden uit zicht. Al vrij snel na de introductie van een covidapp bleek dat de geheime dienst daar data uit oogstte. “Per ongeluk”, luidde het officiële verweer nadat dit uitlekte. Ook werden de data van check-ins met QR-codes door de Australische politie gebruikt voor regulier recherchewerk. Na de moord op de baas van een motorbende verschafte de politie zich toegang tot de namen, telefoonnummers en incheckdata van ruim 2.400 motorfans, ondanks de eerdere belofte dat die alleen voor coronabestrijding zouden worden gebruikt.

Doelgerichte intimidatie

Het belemmeren van de bewegingsvrijheid van activisten en het sluipende uitbreiden van de doeleinden waarvoor geoogste data worden ingezet, zijn twee manieren waarop surveillance kan ontsporen. Doelgerichte intimidatie is een derde. Dat blijkt bijvoorbeeld in Israël, waar honderden Palestijnen vorig jaar ineens een bericht op hun telefoon kregen. “U bent opgemerkt als deelnemer aan gewelddadigheden in de Al-Aqsa-moskee. U zult verantwoordelijk worden gehouden”, stond er. Afzender: de Shin Bet, de Israëlische binnenlandse veiligheidsdienst.

Ook Majd Ramlawi (19) kreeg tot zijn schrik zo’n berichtje, terwijl hij toch alleen maar in het café bij de ingang van de moskee werkt. Dat hij toch in het vizier kwam, bleek te verklaren doordat Shin Bet de data had geoogst uit de surveillancetechnologie voor het tegengaan van covidbesmettingen.

Een vierde manier waarop covidtechnologie misbruikt wordt, is het opbouwen van individuele profielen, waarin vaak ook andere data worden samengevoegd. In de Indiase stad Hyderabad bijvoorbeeld worden foto’s van overtreders van het mondkapjesverbod in een database ingevoerd. Lokale activisten klagen dat vooral moslims en leden van lagere kasten daarbij het doelwit lijken te zijn in de stad waar hindoes de meerderheid vormen.

In de VS kreeg het private surveillancebedrijf Palantir van de overheid toegang tot allerlei persoonsgegevens. Gebrek aan regelgeving maakt het vervolgens lastig om na te gaan wat zo’n bedrijf er verder mee doet, maar Palantir heeft onder privacy-activisten een belabberde reputatie.

Kwetsbaar

Kees Boersma, hoogleraar crisisbestrijding aan de Vrije Universiteit Amsterdam, wijst op hoe de Amerikaanse veiligheidsdiensten na de aanslagen van 11 september 2001 zichzelf geleidelijk aan steeds meer bevoegdheden toe-eigenden. De coronapandemie is een vergelijkbare gebeurtenis, die de opkomst van surveillance kan versnellen. Veel ontwikkelingen, zoals cameratoezicht en gezichtsherkenning, waren al aan de gang, zegt Boersma. Een crisis kan wel betekenen dat we bereid zijn om zulke systemen meer data te voeden. “Wat ik verder interessant vond, was de opkomst van dashboards, bij overheden, bedrijven en veiligheidsregio’s.”

Ook die kunnen volgens hem ontsporen. “Bij die dashboards zie je ook verplaatsingen van mensen. Als jij vluchteling of asielzoeker bent, dan is dat informatie die gebruikt kan worden op een voor jou nadelige manier. De vraag is altijd: wie zijn er nou kwetsbaar als de informatie misbruikt wordt?”