De Belg die ons binnen het jaar een vaccin bezorgde: ‘De wereld mag België danken’

Hij zorgde er, na een opdracht van president Trump, voor dat de VS – en dus ook wij – binnen het jaar een corona­vaccin hadden. ‘Er is fenomenaal veel mogelijk als de politiek wetenschappers beslissingsmacht geeft’, zegt de Belg Moncef Slaoui (61).

“Ik wandel net voorbij het Witte Huis. Het is onwerkelijk. Ik ben erg bezorgd over wat hier nu gebeurt”, zegt Moncef Slaoui. Het is half­zes ’s ochtends in Washington D.C. en de Amerikaanse Belg die het vaccin­programma van de VS tot woensdag leidde, is al op wandel. “Ik spreek u terwijl ik mijn ochtend­wandeling doe, anders zit ik echt te veel stil.”

Daarna begint voor Slaoui de dagelijkse stroom telefoons en video­calls. Onder meer op het programma: een gesprek met leger­generaal Gustave Perna, met wie hij Operation Warp Speed (OWS) trok, én met ‘team-Biden’.

Op weg naar zijn kantoor belandt Slaoui bijna vanzelf aan het Witte Huis. “Ik kan nog altijd niet goed bevatten wat er in het Capitool is gebeurd. Tijdens de bestorming (op 6 januari, red.) zat ik in mijn kantoor op nog geen tweehonderd meter verwijderd van het Capitool”, vertelt hij. “Ik hoorde hoe brutaal het eraan toeging en werd toch wat bang. Ik wilde geen slachtoffer van die meute worden, dus ben ik naar de ondergrondse parking gegaan en reed ik naar huis, naar Philadelphia, hier 240 kilometer vandaan.”

Maar Slaoui, die sinds zijn betrokkenheid bij OWS tijdens de week in Washington woont, moest wel weer terug. Niet alles aan die operatie met de Star Trek-naam kon vanachter een scherm worden geregeld. “Het raakt me om deze plek hier nu te zien”, zegt hij. “De democratie ligt me nauw aan het hart. De VS zijn in de wereld een steunpilaar, waar machts­wissels bijna per definitie rimpelloos verlopen. Nu wankelt die pilaar en dat ervaar ik als gevaarlijk.”

De recente bestorming van het parlements­gebouw door Trump-fanaten, waarbij vijf mensen het leven lieten, is niet het enige wat nog moet bezinken bij Slaoui, die in Brussel studeerde en 29 jaar in België bij Glaxo­Smith­Kline werkte. Dat hij slaagde in de schijnbaar onmogelijke opdracht die hij acht maanden geleden van Donald Trump kreeg, is ook nog niet verteerd.

“Ik heb de tijd nog niet gehad om er echt bij stil te staan”, zegt Slaoui. “Sinds mei heb ik, behalve op kerstdag, non-stop gewerkt aan Operation Warp Speed. Ik weet dat ik dolgelukkig ben dat het is gelukt om in minder dan een jaar niet één maar meerdere corona­vaccins beschikbaar te hebben. Maar ik heb de kans nog niet gehad dat echt te voelen. Daar ga ik later absoluut tijd voor nemen.”

Misschien kan dat sneller dan verwacht. Na acht maanden heeft Slaoui nu ontslag genomen als hoofdwetenschapper van de unieke ‘operatie’, waarin farma­bedrijven, wetenschappers, over­heids­instel­lingen en het leger op zoek naar het vaccinongezien nauw samenwerken.

“In feite was ik al eerder klaar met mijn opdracht. In december had ik gezegd dat ik zou opstappen als er twee goedgekeurde vaccins waren. Ook formeel zit mijn rol erop nu Biden aantreedt. Ik neem ontslag als hoofdwetenschapper van de operatie op vraag van de nieuwe president. Maar het is geen geheim dat ik sympathie heb voor de nieuwe regering en dat ik mij graag voor de wereldwijde volksgezondheid blijf inzetten. En het laatste wat ik wil, is dat OWS zou haperen omdat ik opstap. Daarom heb ik aangeboden nog een tijdje te blijven helpen en word ik na mijn ontslag opnieuw als consultant aangenomen in een nieuw team. Wat dat precies zal inhouden, weet ik nog niet, maar het zal zeker helemaal anders zijn als OWS leiden.”

Kan de politieke onrust Operation Warp Speed schaden?

“Heel direct niet. Maar we zitten wel in die zeer problematische transitie. De vorige regering die deze operatie startte, is aan het afsluiten. En het nieuwe team is net door de grimmige sfeer geneigd om alles wat met het uittredende team te maken heeft, aan te vallen. Dat kan de goede naam van de operatie besmeuren. Ik ben een man van de actie en ik blijf betrokken. Als het nieuwe team punten van kritiek heeft, moeten ze ons vooral komen helpen.”

Vindt u het jammer dat u de operatie voor de nieuwe president Joe Biden niet meer zal leiden?

“Als dat de operatie zou schaden wel. We zijn niet klaar. Niet alleen moet de vaccinatie­campagne nog op stoom komen, er zitten ook nog vele vaccins in fase drie. En ook als het gaat over de productie ligt er nog veel werk op de plank. Maar ik begrijp team-Biden wel. Zij willen zich die operatie politiek toe-eigenen.

“Ik wil ook zelf het hoofdstuk-Trump afsluiten. Sommigen in mijn team zitten ermee in dat ik als slechts adviseur zou wegdeemsteren en dat dat de operatie zou vertragen. Ik zal er alles aan doen om dat niet te laten gebeuren. Tegelijkertijd weet ik zeker dat ik, net zoals iedereen, niet onvervangbaar ben. Maar ik ben wel trots. Dit is het allerbelangrijkste wat ik ooit in mijn leven gerealiseerd heb, samen met fenomenale wetenschappers en experts logistiek.”

Dat leven begon in Agadir, waar Slaoui in 1959 werd geboren. Het gezin verhuisde later naar Casablanca, waar zijn vader een kleine zaak in irrigatie­technieken had. Een van de vijf kinderen, een jonger zusje, stierf aan kinkhoest, een ziekte waar vandaag een vaccin voor bestaat. Moncef en zijn twee broers raakten geboeid door ziekte­bestrijding. Hoewel het geen rijke familie was, stimuleerden hun ouders hen om te gaan studeren. Met groot succes. Vandaag zijn Slaoui’s twee broers arts en is de oudste dochter professor Franse literatuur. En hijzelf was de laatste acht maanden de ‘vaccin­tsaar’ van de Amerikaanse regering.

Dat avontuur begon eind april vorig jaar. Slaoui was na een intensieve carrière in farma­land van zijn pensioen aan het genieten. De laatste jaren zetelde hij in het bestuur van enkele nieuwe farmaceuten, waaronder het ondertussen wereldberoemde Moderna. Het vaccin van dat bedrijf wordt volgende week ook al bij ons geprikt.

Maar toen kwam eind april het telefoontje van de regering-Trump. Of hij binnen het jaar een corona­vaccin kon realiseren dat de VS aan 300 miljoen dosissen zou helpen? Er zouden rijkelijk veel publieke en private miljarden beschikbaar zijn. En, zo zou Donald Trump zelf ook benadrukken, hij kon het misschien zien als een taak van dezelfde ampleur als het Manhattan Project, het geheime project dat de Amerikanen in de jaren veertig aan de atoombom hielp.

Niet weinig mensen, zelfs uitmuntende specialisten, zouden passen voor zo veel druk en voor Trump als baas. Slaoui niet. Op 15 mei, precies acht maanden geleden, stond de vermaarde immunoloog aan Trumps zijde in de rozentuin van het Witte Huis, waar de president hem voorstelde als de hoofdwetenschapper van ‘Operation Warp Speed’ en “een van de meest gerespecteerde mensen ter wereld op het gebied van vaccin­ontwikkeling en -productie”.

Trump overdreef niet. De internationale vaccin­wereld kent Slaoui als een absolute topper. Hij heeft zelf veertien vermarkte vaccins op zijn naam, onder andere tegen het rota­virus en tegen baarmoeder­hals­kanker. Maar net daarom besefte Slaoui wel als geen ander wat nu de hele wereld weet: vaccins maken lukt niet op een draf­je. Meestal doe je er tien jaar of langer over.

Hoezeer hebt u getwijfeld?

“Het was geen vanzelfsprekende beslissing. Maar uiteindelijk kon ik niet weigeren. Omdat ik al bij al geloofde dat het kon lukken, in tegenstelling tot wat bijna iedereen toen dacht. Als ik dat geloofde, dan moest ik wel ja zeggen. Dit ging over miljoenen levens redden. Nu het ook is gelukt, ben ik er nog meer van overtuigd dat je altijd moet handelen om te proberen te bereiken wat nodig is. Ook al denk je dat er misschien maar een kleine kans op slagen is. Dat is de grote les voor mij.

“En er is ook een grote les voor al die mensen die de hele tijd beschrijven waarom het niet kan, wat er niet kan. In een pandemie is dat enorme tijdverspilling. Wie weet hoe het beter moet, is altijd welkom om de handen uit de mouwen te steken. Wie alleen maar de hele tijd zit te zeggen wat er onmogelijk is, zaait scepsis en kijkt beter eens goed in de spiegel.”

Waarop baseerde u uw inschatting?

“Ten eerste besefte ik door mijn werk als voorzitter Onderzoek & Ontwikkeling in de raad van bestuur bij Moderna erg goed dat de technologie om vaccins te maken met boodschapper-RNA (een genetische component, red.) zeer snel resultaat oplevert, in tegenstelling tot de klassieke methodes om vaccins te maken (waarbij virus maandenlang gekweekt en bewerkt moet worden, red.). Als je je methode voor één vaccin gevalideerd hebt, dan kun je het snel voor andere inzetten. Deze technologie is ideaal voor noodsituaties.

“Moderna werkte daarom al aan mRNA-vaccin voor een nieuwe griep­pandemie. Toen Sars-CoV-2 opdook en we van de Chinezen snel de genetische code kregen, moesten ze bij Moderna slechts naar een andere genetische code switchen. Hun vaccin­ontwerp lag er in twee dagen. Ik wist dat andere jonge farma­bedrijven (zoals CureVac en BioNTech, dat met Pfizer werkt, red.) ook met diezelfde gen­technologie zouden werken. In tegenstelling tot de farma­reuzen, voor wie een plotse zoektocht naar een corona­vaccin een rem op hun vele andere activiteiten zet, was dit voor hen het uitgelezen moment om te tonen wat ze in huis hadden. Ze stonden min of meer klaar met een snelle methode.

“Ik wist ook dat er ongelimiteerd centen zouden zijn. En mijn eerdere ervaringen met vaccin­ontwikkeling hadden me geleerd dat er in het logistieke proces veel tijd te winnen is. Dat gaat niet over inbinden op veiligheid, wat we vanzelfsprekend niet deden. Het gaat over grondstoffen en onderdelen van machines zo snel mogelijk van plaats a naar plaats b krijgen, meteen en niet pas na maanden voldoende proefdieren hebben. Als je dan aan de slag kunt met het Amerikaanse leger als logistieke partner, weet je dat je er veel meer vaart achter kan zetten dan gebruikelijk.

“Daarnaast had ik ook de garantie dat ik samen met generaal Perna en in overleg met Volksgezondheid alle beslissingsmacht had. Dat was een van mijn twee voorwaarden tegenover Trump om eraan te beginnen. De andere was dat er geen politieke bemoeienis zou zijn die de boel zou vertragen. Ik ben een Democraat en geen fan van Trump, maar ik kon me niet voorstellen dat hij zich daar niet aan zou houden.”

En?

(lacht) “Ik sprak hem vaak en eerlijk gezegd, wij hadden geen last van hem. Wanneer hij met ons de stand van zaken doornam, probeerde hij ons nooit andere plannen op te dringen. Misschien hadden we geluk. Hij was niet per se de grootste fan van de operatie, maar hij was er geen eigenaar van. Wij hadden zoals afgesproken de beslissingsmacht. Daarom was hij wellicht niet gemotiveerd om er zich veel in te mengen. En hij zal ook wel beseft hebben dat wij resultaat zouden boeken. Zijn schoonzoon Jared Kushner, die van bij het begin erg betrokken was bij de operatie, heeft hierin een belangrijke rol gespeeld. Hij stelde zich op als een buffer tussen ons en zijn schoonvader. Kushner had snel door dat wij gingen kunnen doen wat nodig was en zorgde ervoor dat niets ons in de weg stond, ook de president niet.”

Maar is het niet moeilijk om als wetenschapper te werken voor een president die de wetenschap niet genegen is?

“Psychologisch is zijn anti­wetenschappelijke houding zeker moeilijk. Maar ik heb al snel besloten dat ik hem niet op andere gedachten zou kunnen brengen. Daar ging ik dus geen energie aan verspillen. Publiek deed hij bedenkelijke uitspraken, maar dat was zijn probleem. Wij leerden dat te negeren en gewoon verder te werken. Zolang hij ons liet doen, kon het mij allemaal weinig deren. Je moet in zo’n operatie echt erg pragmatisch zijn en alle ruis wegfilteren.”

Het verhaal van ‘zijn’ vaccin begon eigenlijk niet alleen in de rozen­tuin van het Witte Huis, maar ook op de universiteits­banken van de Université Libre de Bruxelles.

Dat Slaoui daar ooit vanuit Marokko belandde, was puur toeval. In 1976 wilde hij in Parijs geneeskunde gaan studeren. Maar omdat zijn moeder ziek was, raakte hij daar niet op tijd voor de voorinschrijvingen. Dus deed hij op het Belgische consulaat, waar het gezin vlakbij woonde, maar een aanvraag bij de ULB. Hun artsen­opleiding zat al vol. Het werd moleculaire biologie en immunologie. Een overgangs­jaar, dacht Slaoui. Volgend jaar zou hij er wel op tijd bij zijn voor de artsen­opleiding.

Maar toen kreeg hij les van de alom geprezen Jacques Urbain. De ondertussen overleden immunoloog wakkerde bij Slaoui een enorme fascinatie voor ons immuun­systeem aan. Hij specialiseerde zich verder aan Harvard, maar kwam later opnieuw in België terecht omdat zijn vrouw bij farma­bedrijf Smith­Kline-­RIT in België aan de slag ging, later gefusioneerd tot Glaxo­Smith­Kline (GSK).

Na enkele jaren als professor aan de ULB ging Slaoui daar in 1988 zelf werken. Hij deed er wat hij altijd al wilde doen: vaccins maken die miljoenen mensen van ziekte en dood redden. In 2006 werd hij hoofd van R&D en trad hij toe tot het algemeen bestuur. Vandaag produceert GSK drie miljard vaccins per jaar voor honderden miljoenen mensen.

“Het is onder invloed van Moncef dat GSK, toen onder leiding van Jean Stéphenne, zo groot is geworden en kon evolueren van 300 naar 9.800 medewerkers”, zegt Julien Brabants, voormalig afgevaardigd bestuurder bij GSK-België. Zijn inventiviteit, zin voor pragmatiek en doorzettingsvermogen worden ook door anderen geprezen.

Ondertussen had Slaoui natuurlijk een band met ons land, inclusief een zwak voor de Rode Duivels. Twee van zijn drie zonen, dertigers, zijn hier geboren en een van hen woont in Brussel.

Maar na zijn GSK-loopbaan trok hij naar de VS om medebestuurder en investeerder te worden bij enkele beloftevolle start-ups die de vaccin­ontwikkeling van de toekomst in de startblokken aan het zetten waren.

Ook nu hij de meest uitdagende opdracht van zijn leven heeft afgewerkt, verwijst Slaoui nog altijd naar de Belgische mentoren en collega’s die hem inspireerden. “Het is zeer opmerkelijk voor zo’n klein land, maar België is echt een grote kweekvijver voor internationaal vaccin­talent. Het toont hoeveel impact een paar groten kunnen hebben. Ik denk aan Jean Stéphenne, Paul Janssen en Paul Stoffels. Rond hen is een denk­school van gelijkgestemden ontstaan waarin talent kon bloeien. Daar lang in vertoeven heeft me ook in Operation Warp Speed geholpen.”

Zijn eerste hindernis? Erg grondig, maar ook snel een paar kandidaat­vaccins selecteren uit een lange lijst. Ook moest Slaoui ervoor zorgen dat de proeven zo vlot mogelijk verliepen zonder aan kwaliteit in te boeten. In dagelijkse meetings met Perna en co. werden alle logistieke problemen meteen opgelost en ondertussen interpreteerde Slaoui de eerste test­resultaten zo snel hij kon.

De samenwerking met het leger zorgde effectief voor grote tijd­winst. Militaire escortes en vliegtuigen brachten razendsnel samples van bijvoorbeeld BioNTech in Duitsland naar Pfizer in de VS. Het leger eiste alle nodige materiaal op, van slangetjes tot proefdieren, bij de bedrijven en instituten waar dat voorradig was. Toen een pomp voor de productie van Moderna-vaccins zoek was, hield het leger een trein tegen die de pomp vervoerde. Eens terecht transporteerden militairen het kleinood per truck om verloren tijd in te halen. De juiste specialisten werden van over de hele wereld ingevlogen en alle data werden tussen de overheid, de bedrijven en de onderzoekers gedeeld. Door die vereende krachten slaagden Slaoui en co. in hun missie. Op 18 november al kreeg ‘Trumps vaccin­tsaar’ het verlossende telefoontje van de CEO van Pfizer dat hun vaccin heel erg goed bleek te werken, beter dan ze hadden durven dromen. Slaoui had zijn moordende deadline gehaald.

De enige blokkade op de weg was de aanval van enkele Democraten die hem belangen­vermenging aanwreven. Zeker toen senator Elizabeth Warren eind september zijn ontslag eiste omdat hij aandelen had bij Moderna en bij andere bedrijven die mee­deden aan de wedloop die hij leidde, werd het Slaoui te kwaad. Hij verdedigde zich telkens door erop te wijzen dat hij alle banden met Moderna verbroken had en alle aandelen had verkocht, goed voor tien miljoen dollar die hij aan kanker­onderzoek schonk. Zijn GSK-aandelen hield hij als pensioen. Slaoui aarzelde overigens geen seconde toen hij Moderna in de vaccin­race terugfloot omdat het te weinig latino’s en Afro-Amerikanen onder zijn proefpersonen had. Zo werd Pfizer eerste.

Ook nu de VS sinds half december aan het vaccineren zijn, klinkt er weer kritiek. Het gaat allemaal te traag.

“De vaccins vinden was slechts de eerste stap. Ze ook in de armen van mensen krijgen, is de tweede uitdaging. Daar zijn twee dingen voor nodig, namelijk het vertrouwen in de vaccins verstevigen en de logistieke uitrol. Op zich is de logistiek de specialisatie van generaal Perna. Maar wij zijn beiden verantwoordelijk. En het klopt dat het trager loopt dan we wilden. Er zijn zo’n veertig miljoen dosissen verdeeld en er zijn op dit moment (begin deze week, red.) zeven miljoen mensen ingeënt. Slechts een derde dus van het aantal beschikbare dosissen (voor twee prikken, red.).”

Wat is het probleem?

“We hebben de capaciteit van de staten overschat. Onze strategie is om hen te coachen en aan te geven waar ze hoeveel vaccins konden bestellen. Zij moeten ons dan aanwijzen waar die geleverd moeten worden. Zo is er al op ruim 50.000 locaties geleverd. Maar daarna stokt de zaak hier en daar. We weten dat het beter moet en werken daar hard aan. We moeten meer middelen inzetten om de staten te helpen, zodat zij die vaccins dan ook echt massaal toedienen.”

Ook in België klinkt de kritiek dat het te traag gaat. Wat is uw advies?

“Over België wil ik toch benadrukken dat het vanuit mijn perspectief vooral een landje is dat een enorme bijdrage levert, met al die Belgen die internationaal in de front­linie staan, zoals Paul Stoffels en Johan Van Hoof bij Johnson & Johnson, met Puurs waar een deel van het Pfizer-vaccin gemaakt wordt, en GSK dat Sanofi een adjuvans (een stof die de immuun­werking van een vaccin versterkt, red.) biedt dat in België is ontwikkeld. De wereld mag België danken.

“In verband met de vaccinatie zou ik vooral adviseren centraal en met grote centra te werken, aangestuurd door één overheid. Onderschat niet hoeveel mensen staan te popelen om een vaccin te krijgen. Die komen heus wel.”

Dat klinkt nogal militair. Zou u het leger inschakelen?

“Voor de logistiek absoluut. Maar of je ook militairen met medische kennis laat prikken hangt af van hoe de bevolking tegen­over hen staat. Het kan erg efficiënt zijn, maar sommigen ook afschrikken.”

Ook de vaccins schrikken sommigen af. Wat zegt u aan twijfelaars en anti­vaxers?

“De hardcore anti­vaxers kun je nauwelijks op andere gedachten brengen. We moeten vooral spreken met mensen die twijfelen omdat ze in de war zijn. Het is aan alle onafhankelijke experts om hen helder uit te leggen hoe de gen­technologie werkt en hoe die erg veel tijdwinst heeft betekend. Hoe ook de vele miljarden en de wetenschappelijke en logistieke samenwerking voor veel meer snelheid zorgden. En hoe alle data over de vaccins vrij beschikbaar zijn en onomstotelijk een onweerstaanbaar verhaal vertellen. Namelijk dat deze vaccins veilig zijn en ons onze levens kunnen teruggeven. Ze zijn een verzekering tegen deze pandemie.

“Gelukkig neemt het aantal mensen dat weigerachtig staat tegenover de vaccins af, ook hier in de VS. Ik denk daarom niet dat zij groeps­immuniteit zullen verhinderen. Maar het blijft nodig dat iedereen die echt onafhankelijk is en er echt iets van kent, familie, vrienden, collega’s bevattelijk dit verhaal vertelt. Zodat de verwarring verdampt en wij zo snel mogelijk weer echt bij elkaar zullen kunnen zijn.”

Veel wetenschappers die mee aan het roer staan, zitten na al die tijd op hun tandvlees. Hoe gaat u met de enorme druk om?

“Ik beweeg minstens twee uur per dag om mijn fysieke en mentale evenwicht te bewaren, vandaar dus deze ochtend­wandelingen. En ik laat mijn ego niet meespelen. Daardoor kan ik mijn emoties onder controle houden. Ik wil niet per se gelijk hebben. Het enige wat ik wil, is het juiste doen. Werkt dat, dan is dat super. Werkt dat niet, dan moet ik alleen weten dat ik absoluut mijn uiterste best heb gedaan.”