De bal ligt in het kamp van de NAVO, maar die worstelt: wat is de volgende stap?

Westerse politici veroordeelden de Russische aanval op een Oekraïense kerncentrale vrijdag scherp. Deze escalatie toont opnieuw hoezeer de oorlog heel Europa raakt. Intussen probeert het Westen Oekraïne te helpen zonder rechtstreeks in conflict te raken met Poetin. De cruciale vraag is: lukt dat?

President Poetin belde donderdag zelf zijn Franse collega Emmanuel Macron. Na anderhalf uur praten lieten de Fransen weten: “Er was niets in wat Poetin zei dat ons geruststelde.” Poetins doelen zijn maximalistisch, over de middelen lijkt hij zich weinig zorgen te maken. Ondanks de tegenslag verloopt de oorlog “goed”, zegt Poetin. Hij wil controle over heel Oekraïne, zeggen de Fransen, en neutralisering, demilitarisering én ‘denazificatie’.

Het doet, samen met de herhaalde nucleaire dreigementen en de toename van directe aanvallen op burgerdoelen in Oekraïne, alarmbellen rinkelen. Aan miljoenen Europese keukentafels wordt dezelfde vraag gesteld als bij de NAVO en de EU: waar en hoe eindigt dit?

Directe confrontatie

Het Westen wil uit alle macht een directe militaire confrontatie tussen kernmachten voorkomen. Maar Oekraïne grenst aan verscheidene NAVO-lidstaten, net als Wit-Rusland, dat door Rusland als uitvalsbasis wordt gebruikt. Nervositeit over mogelijke vergissingen of miscalculaties is begrijpelijk, al is er nu directe militaire communicatie tussen de VS en Rusland om die risico’s te verkleinen.

Maar politieke miscalculatie is net zo’n groot risico. Het Westen antwoordt zeer krachtig op de Russische invasie – met grote en onmiddellijke gevolgen in Rusland, voor iedereen. Met maatregelen tegen Ruslands centrale bank is ook Poetins oorlogskas in het vizier. De wapensteun aan Kiev houdt aan, al wordt er minder over gesproken. En sinds kort ontvangt Oekraïne ook cruciale realtime (satelliet)informatie van de VS.

Het ontlokte aan veiligheidsexpert Ian Bremmer de prangende vraag: “Welk niveau van NAVO-actie kan worden bereikt voordat Poetin een aanval overweegt op een NAVO-land?” Gevraagd om een toelichting zegt hij tegen de Volkskrant: “De Russen zien deze dingen als oorlogsdaden. Dus hoeveel risico zijn we bereid te nemen?”

Geen oorlogsdaad

Volkenrechtelijk is de westerse reactie geen oorlogsdaad. Maar Poetin sprak van westerse “agressieve daden” toen hij de paraatheid van zijn afschrikkingstroepen – die over kernwapens gaan – verhoogde. NAVO-chef Jens Stoltenberg onderstreepte vrijdag nog eens dat de NAVO “geen onderdeel” is van het conflict in Oekraïne. “Wij hebben de verantwoordelijkheid dat dit niet verder escaleert en zich verspreidt buiten Oekraïne. De NAVO zoekt geen oorlog met Rusland.”

Vandaar dat de Oekraïense smeekbeden om een no-flyzone boven het land niet worden verhoord. “Als wij, God verhoede, ophouden te bestaan,” zei president Volodymyr Zelensky donderdag, “zal Rusland daarna Letland, Litouwen, Estland aanvallen. Dan Georgië, Moldavië, Polen. Als u niet de kracht heeft het luchtruim te sluiten, geef me dan jachtvliegtuigen.” Maar EU-vertegenwoordiger Josep Borrell moest zijn woorden hierover snel inslikken: het sturen van jagers, of ze laten opstijgen vanuit NAVO-gebied, maakt westerse landen partij.

Paranoia

“Ook bij de NAVO is men heel bezorgd dat dit conflict zich snel gaat uitbreiden”, zegt een NAVO-diplomaat. Daarom hamert de alliantie erop: als Poetin ook maar een centimeter NAVO-gebied aanvalt, vindt hij een verenigde NAVO tegenover zich.

De gesprekken van westerse leiders met Vladimir Poetin vergroten de zorgen, zeggen diplomaten in Brussel. Het is een combinatie van Poetins paranoia en zijn onbereikbaarheid, omdat hij vastzit in zijn eigen werkelijkheid. “Dat wordt gezien als echt gevaarlijk”, zegt een NAVO-diplomaat. “We houden er rekening mee dat Poetin niet helemaal toerekeningsvatbaar is.”

Historische voorbeelden voor wat er nu gebeurt, zijn er eigenlijk niet. Sommige critici hebben Poetin vergeleken met Hitler, maar een cruciaal verschil is onbetwist: Hitler had geen kernwapens. Russische doctrines voorzien in het gebruik van tactische, ‘kleine’ kernwapens in een conflict. “Escaleren om te de-escaleren”, heet dat. Experts verwachten dit niet in Oekraïne: brute, dodelijke vuurkracht van conventionele wapens, zoals clustermunitie, volstaat waarschijnlijk.

Toch is deze crisis de gevaarlijkste sinds de Cuba-crisis (1962) tussen de VS en de Sovjet-Unie, zegt Ian Bremmer. Destijds stond de wereld aan de rand van de nucleaire afgrond. Maar er waren aan beide kanten wel overwegend rationele actoren, nu is daar dus twijfel over. En toen viel er wat te ruilen, ditmaal lijken de eisen van het Kremlin – de facto vertrek van de NAVO uit de oostelijke lidstaten – onvervulbaar.

Bluf

Wie weet bluft Poetin – dat is een oude tactiek. Het is mogelijk, maar hoe groot is de kans dat hij binnenkort terugkrabbelt? Veel wijst erop dat hij zijn doelen wil bereiken in Oekraïne – en wellicht daarbuiten – ongeacht de ‘kosten’, voor de Oekraïners zelf of de Russen, of de wereld. Dit is de man die in 2018 over zijn antwoord op een vernietigende aanval op Rusland zei: “Waarom hebben we een wereld nodig zonder Rusland?”

De NAVO zegt zich prudent op te stellen, het beantwoordt de Russische nucleaire dreigementen niet, ook niet retorisch, en geeft Oekraïne niet alle steun. Maar wel wapens. De ‘economische oorlog’ lijkt een feit. Onzeker blijft de berekening die in het Kremlin wordt gemaakt, door een leider voor wie er geen weg terug lijkt. Daarmee vervaagt de scheidslijn tussen wel of niet in conflict zijn. Of in oorlog.