Dat werd hoog Zeitz: in Kaapstad opent het eerste museum voor moderne Afrikaanse kunst

Het leek allemaal simpel. Tijdens mijn verblijf in Kaapstad deze zomer wilde ik een bezoek brengen aan het gebouw waarin op 23 september het Zeitz Mocaa (Museum of African Art) zou openen. Ze zouden vast blij zijn met wat Belgische aandacht, dacht ik naïef. Na heel wat bellen en mailen bleef het antwoord njet: “Niemand komt hier binnen voor de grote persconferentie op 15 september.” En dan waren we uiteraard al lang weg en was de deadline voor dit stuk ook al voorbij. Shit happens. Gelukkig vond ik de in België wonende Zuid-Afrikaanse kunstenaar, Kendell Geers, van wie er een werk in het museum hangt. Ik kreeg van hem een ­interessante les in kijken naar Afrikaanse kunst, maar daarover later meer.

In Kaapstad ging ik wel de sfeer in de buurt ­opsnuiven en zo kreeg ik een idee van de impact die deze nieuwe aanwinst in de kunstwereld zal hebben. Chapeau voor de initiatiefnemers. De naam Zeitz komt van de 54-jarige Duitse mecenas Jochen Zeitz. Volgens zijn Wikipedia-pagina is hij de meest politiek correcte ondernemer van het zuidelijk halfrond. Hij schreef met een ­benedictijnse monnik een bestseller over ondernemen (The Manager and the Monk) die vertaald is in vijftien talen, en ­introduceerde begin jaren 90 fair trade in het bedrijf Puma, waar hij CEO van was. Door zijn werk voor Puma verbleef hij in Kenia en het is daar dat hij verliefd werd op het Afrikaanse continent en zijn kunst. Naast de collectie die Jochen Zeitz verzamelde, werkt curator Mark Coetzee (geen familie van de Zuid-Afrikaanse schrijver) met een aantal gespecialiseerde kunstorganisaties uit Afrika om de collectie actueel te houden.

Een groot kunstfeest

Kaapstad is een prachtige stad en de wijk Waterfront, waar het nieuwe museum is gevestigd, is een van de hotspots van de stad. Het is de vertrekplaats voor een bezoek aan Robben Island, er is een overdekte ‘crafts market’ in de stijl van de hippe Londense wijk Shoreditch en er is een fijne gewezen loods waar nu eetstalletjes en koffiebars in huizen. Je eet er je kostje op bij de vele gratis optredens van straatmuzikanten. En – het moet gezegd – het niveau is stukken beter dan dat van hier. Met wat geluk pik je er een optreden van een soort Ladysmith Black Mambazo-ensemble mee of krijg je een melodieuze ritmesessie met marimba’s.

Het gebouw van het Zeitz Mocaa is al helemaal ingeburgerd. Het is dan ook de reconversie van een oude graansilo uit 1924, dus het maakte altijd deel uit van de skyline van Kaapstad. Het was vijftig jaar lang het hoogste gebouw van sub-Saharisch-Afrika.

Het Britse architectenbureau van Thomas Heatherwick bewaarde de look & feel van de 116 tubevormige graansilo’s aan de buitenkant, maar slaagde erin die structuren binnenin open te werken in de vorm van iets dat lijkt op de binnenkant van een maïskolf, een reden op zich om het museum te ­bezoeken. In het gebouw huist een hotel, The Royal Portfolio, en daar konden we wel al binnen piepen om de sfeer van het gebouw te voelen. We kunnen er kort over zijn, het is prachtig. De opvallende bolle en glimmende ramen geven het gebouw een heel eigen smoel. Mooi detail: de hoogtechnologische raampanelen komen van de Belgische firma AGC en werken warmtewerend in de zomer en isolerend in de winter.

Overal in Kaapstad zag je de feestelijke openingsaffiches hangen en ook op de ­sociale media leeft de opening van het museum. Het is een groot, blij, gratis ­kunstfeest. Ook na het openingsfeest zijn er mogelijkheden om het gebouw gratis te bezoeken. Normaal kost een ticket 180 rand, zo’n twaalf euro. Een fors bedrag voor de gemiddelde Zuid-Afrikaan.

Zelf zag ik voor het eerst werk van Afrikaanse kunstenaars tijdens de ­documenta van 2002 (tentoonstelling voor actuele beeldende kunst, elke vijf jaar in Kassel, Duitsland, red.), toen de Nigeriaan Okwui Enwezor de eerste niet-Europese curator was. Het was de eerste echte globale post-koloniale documenta en nu, zoveel jaren later, lijkt het me straf dat het tot in 2002 moest duren voor er zoiets plaatsvond. De imaginaire stad die de Congolese kunstenaar Bodys Isek Kingelez er toonde, is me altijd bijgebleven. Net zoals het werk van de Nigeriaan Yinka Shonibare, die vaak Afrikaans textiel verwerkt. Beider werken zijn kleurrijk, speels en politiek. Ik houd al van mijn tienerjaren van moderne kunst en ik vind de verhalen die goede werken ­vertellen altijd fascinerend, of ze nu politiek zijn, persoonlijk of beide. Soms zie je iets waar je pas later de zin van snapt, en hoe ouder ik word, hoe meer ik van die ­meerlagigheid houd.

Meerlagig is ook het werk van Kendell Geers. Van deze Zuid-Afrikaanse kunstenaar hangt een installatie in het Zeitz Museum. Hij woont al een tiental jaren in Brussel en wil me graag wat meer uitleg geven over het Zeitz Mocaa en zijn eigen werk, bij een koffie in het gezellige café Chez Franz in Elsene. Geers’ levensverhaal leest als een boek. Hij werd geboren in een blank arbeidersgezin in Johannesburg waar apartheid de norm was. Toen hij vijftien was, besefte hij dat alles wat hij tot dan toe had geleerd, deel uitmaakte van een systeem waar elke vezel van zijn lichaam tegen revolteerde. Hij liep weg van huis en werd antiapartheidmilitant. Toen hij in 1988 weigerde om in het Zuid-Afrikaanse leger te gaan, kon hij kiezen tussen zes jaar gevangenisstraf of verbanning. Hij verliet zijn land en trok naar de States, waar hij als ­assistent werkte van kunstenaar Richard Prince. Pas toen Mandela uit de gevangenis was vrijgelaten in 1993 kon hij terugkeren. Zijn geschiedenis en die van zijn land zijn altijd aanwezig in zijn werk.

“De vraag of we in Afrika aan een inhaalbeweging bezig zijn, stoort mij altijd een beetje, het is de Europese manier van naar Afrika kijken. Jullie kunnen daar overigens niet veel aan doen. Al van de zestiende eeuw tekenden cartografen de wereldkaart met Afrika er ondersteboven op. Bekeken vanuit jullie standpunt. Er zit zoveel talent in Afrika. Neem nu Elon Musk, ook een Zuid-Afrikaan. Vaak krijg ik als opmerking ‘ja, dat is een blanke’, maar dat vind ik een racistische opmerking. Als je Zuid-Afrika zou willen zien als een land dat niet is aangeraakt door blanken, dan ben je ook racistisch.

“Wist je trouwens dat de rijkste man die ooit geleefd heeft, de veertiende-eeuwse koning Mansa Musa, uit Mali kwam? Naar hedendaagse termen was hij rijker dan de Bill Gates’en van deze wereld. Het idee dat Afrika altijd een arm en onderontwikkeld gebied is geweest, is een fabeltje dat door kolonisten en missionarissen de wereld in werd gestuurd en dat hier in het Westen als zoete koek werd geslikt.”

Van Afrika voor Afrika

Geers wijst er fijntjes op dat kunst al van in het begin van de mensheid diepgeworteld zit in Afrika. En dat iemand als Picasso, begin twintigste eeuw, zwaar beïnvloed was door wat hij zag in de Parijse koloniale collecties. “Maar er is geen overheidsondersteuning voor kunstenaars in Afrika. De reden waarom er zoveel goede Afrikaanse ­schrijvers zijn, van Chinua Achebe tot Coetzee, is dat die alleen een pen en een papier nodig hadden om tot iets te komen, voor kunstenaars is het nog altijd zoeken naar hulp. Het werk van kunstenaars die aan de afgelopen documenta hebben deelgenomen, is daar alleen geraakt dankzij de financiële steun van de Angolese mecenas Siniko Dokolo. Een tijdje geleden waren er plannen om in de National Gallery in Kaapstad een overzichtstentoonstelling te maken over mijn werk, maar die zijn op niets uitgedraaid om de simpele reden dat er niemand werkt die capabel genoeg was om dat te kunnen. Ik ben daarom erg blij dat het Zeitz Mocaa er is. Het team van het Zeitz Mocaa bestaat uit competente, goed uitgezochte mensen en daardoor heeft het museum de kans om een positieve boodschap over Afrika uit te ­dragen. Het museum geeft hoop en ­inspiratie en is van Afrika voor Afrika.”

En in 2018 krijgt Geers in het Zeitz Mocaa zijn eerste eigen overzichtstentoonstelling.

Naast de collectie van Zeitz zijn er in Europa ook Afrikaanse kunstcollecties van industriële magnaten, maar daar staat Geers huiverachtig tegenover omdat ze te veel samengesteld zijn vanuit koloniale ideeën over Afrikaanse kunst. “Zo is er de Zwitser Pigozzi, erfgenaam van het vroegere automerk Simca, maar die heeft nog nooit een voet in Afrika gezet. Hij heeft ooit verklaard dat hij vindt dat Afrikaanse kunstenaars beter niet naar school kunnen gaan omdat ze dan hun natuurlijke status als ‘Noble Savages’ ­verliezen. Stuitend.”

Dat brengt ons op de vraag of hij interessantere kunstverzamelaars kent. “Jazeker, die van de Zuid-Afrikaanse ondernemer Gordon Schachat is fantastisch. Er werkt trouwens een Brusselaar aan mee, Pierre Lombart. Houd hen maar in de gaten want ze zijn met een museum in Johannesburg bezig.”

Tot slot nog de vraag waarom Geers Brussel als woonplaats verkoos. “Ik heb al overal gewoond, van Londen tot Berlijn, maar ik kan alleen in een stad wonen waar er een geïntegreerde Afrikaanse gemeenschap is. Hier in Elsene voel ik me daarom thuis. Brussel is een beetje chaos, net als Afrika, en ook daar houd ik enorm van.”

Meer weten? zeitzmocaa.museum

Galerieën waar nu werk te zien is van Kendell Geers: didierclaes.art, rodolphejanssen.com