China gebruikt corona-app om critici uit Peking te houden: ‘Ik kan niet naar huis’

Onder het Chinese zerocovidbeleid hebben burgers een digitale gezondheidscode nodig om te kunnen reizen of ergens naar binnen te mogen. Mensenrechtenadvocaten en overheidscritici merken dat hun codes misbruikt worden om hun vrijheid te beknotten. ‘Dit heeft een impact op mijn leven en mijn werk. Ik kan niet naar huis.’

Als mensenrechtenadvocaat in China is Wang Yu gewend aan overheidscontrole. Ze wordt regelmatig door de politie gevolgd, opgepakt of gedetineerd. Maar tegenwoordig wordt haar vrijheid op een nieuwe manier ingeperkt: met het zerocovidbeleid. Wang heeft al maanden problemen met haar gezondheidscode, de technologie die in China besmettingsrisico aangeeft en iedereens bewegingsvrijheid bepaalt. Ze kan daardoor al bijna drie maanden Peking niet in, waar ze woont en werkt.

‘Dit heeft een impact op mijn leven en mijn werk’, zegt Wang, telefonisch vanuit de provincie Sichuan, waar ze tijdelijk bij vrienden verblijft. Ook haar echtgenoot, mensenrechtenadvocaat Bao Longjun, kan Peking niet meer in door een afwijkende gezondheidscode. Wang: ‘Ik heb enkele rechtszaken in Peking waarvoor ik dringend terug moet, maar dat lukt nu niet. Ik kan niet naar huis, maar moet bij familie of vrienden logeren. Dat is soms ongemakkelijk.’

De Chinese overheid voerde de gezondheidscode begin 2020 in als hulpmiddel om het covidvirus in te dammen. Mensenrechtenadvocaten en overheidscritici melden dat de technologie steeds vaker wordt gebruikt om hun bewegingsvrijheid in te perken. Zij ervaren sinds vorig jaar misbruik van hun codes, met een enorme toename sinds begin oktober, in aanloop naar het Partijcongres waar partijleider Xi Jinping zijn macht vergrootte. Ook nu het Partijcongres voorbij is, houdt de manipulatie van hun codes aan.

De gezondheidscode is een vorm van surveillancetechnologie, die aan de basis ligt van het Chinese zerocovidbeleid. Iedere Chinees heeft een app op zijn smartphone die locatie, reisgeschiedenis en testresultaten bijhoudt. Een groene code is nodig om te reizen met (openbaar) vervoer, om bedrijven, winkels en parken te betreden, en in sommige steden zelfs om je eigen wijk in te komen. De code wordt gecontroleerd bij entree, en is gelinkt aan reserveringssystemen voor transport.

Bij contact met een besmet persoon, verblijf op een locatie met besmettingen of een afwijkende of ontbrekende test kleurt de gezondheidscode geel of rood, of verschijnt er een pop-up in de app. Die verdwijnt – afhankelijk van de reden voor de afwijkende code – na extra testen, quarantaine of verblijf op een locatie zonder besmettingen. Lokale overheden hebben elk hun eigen versie van de code, met lichte variaties. Die in de hoofdstad Peking staat bekend als het strengst.

Politieke controle

De gezondheidscode mag volgens de Chinese wetgeving alleen voor epidemiebestrijding worden ingezet, maar lijkt steeds vaker te worden gebruikt voor politieke controle. Wij spraken vijf Chinese overheidscritici met een afwijkende code, die hen al minstens een maand verhindert naar Peking te reizen, en die sommigen van hen in hun dagelijkse mobiliteit beperkt. Vier van hen zeiden tientallen lotgenoten te kennen. Het gaat vooral om mensenrechtenadvocaten en ‘petitioners’ – burgers die een conflict hebben met hun lokale overheid en naar Peking willen reizen om bezwaarschriften in te dienen bij hogere autoriteiten.

‘De beperkingen zijn geleidelijk erger geworden, van het begin van de epidemie tot nu, maar hebben sinds 1 oktober een piek bereikt’, aldus Wang Yu (51). Zij kreeg eind augustus een pop-up in haar gezondheidscode van Peking, zogenaamd omwille van verblijf in een risicozone. Ze was toen in Jilin, in het noorden van China, waar geen besmettingen waren. ‘Alle advocaten en petitioners die ik ken, hebben zo’n pop-up. Het zijn er zeker enkele tientallen. In heel China gaat het waarschijnlijk om duizenden mensen.’

‘Ik ken tientallen gevallen in Suzhou’, zegt mensenrechtenadvocaat Ren Quanniu (42), die ook een pop-up in zijn Peking-code heeft. Hij verblijft tijdelijk in Suzhou, een stad ten westen van Shanghai. Ook hij denkt dat het in het hele land om duizenden mensen gaat. ‘Ik denk dat 70 tot 80 procent van de petitioners een pop-up heeft. Het is voor iedereen duidelijk dat de overheid de epidemie gebruikt om mensen onder controle te houden.’

Eerder dit jaar kwam het lokale bestuur van de stad Zhengzhou in opspraak, toen bleek dat zij de gezondheidscodes van gedupeerden in een bankschandaal hadden gemanipuleerd om demonstraties te voorkomen. Hogere autoriteiten noemden dit illegaal, kondigden een onderzoek aan en straften vijf ambtenaren. Maar de nieuwe getuigenissen tonen dat het misbruik van de zerocovidtechnologie in China op veel grotere schaal voorkomt, met medewerking van tal van lokale besturen.

‘Ze kunnen ons tegenhouden met enkel onze telefoon, ze hebben niets anders meer nodig’, zegt Feng Jiawen (53), een petitioner uit Hangzhou die sinds 2007 in een onteigeningszaak verwikkeld is, en regelmatig naar Peking reist om daar bezwaarschriften in te dienen. Sinds vorig jaar wordt haar doen en laten ingeperkt via haar gezondheidscode van Hangzhou, en die van Peking. ‘Die pop-ups zijn allemaal mensenwerk. Ze zijn bedoeld om op een verhulde manier onze vrijheid te beperken.’

Onterechte pop-up

Ook gewone Chinezen hebben veel problemen met hun gezondheidscode. De technologie is erg gevoelig afgesteld, om geen besmettingen te missen, en legt regelmatig onterechte restricties op. Vooral de code van Peking is berucht: tal van inwoners komen door pop-ups buiten Peking vast te zitten. Sociale media staan vol klachten over de ellenlange wachttijden bij hulplijn 12345, waar mensen een onterechte pop-up kunnen aanvechten. Het stadsbestuur van Peking heeft recentelijk beterschap toegezegd, en de Chinese overheid kondigde vrijdag een soepeler implementatie van het zerocovidbeleid aan.

Maar bij zogenaamde ‘sleutelgroepen’, zoals advocaten en petitioners, lijken de afwijkende codes gelinkt aan politieke gebeurtenissen en activiteiten. Zo zag petitioner Feng Jiawen vorig jaar haar Hangzhoucode op geel springen nadat ze een PCR-test had afgenomen, wat toen als een signaal van reisplannen kon worden beschouwd. Lokale ambtenaren waarschuwden haar telefonisch niet naar Peking te reizen. Ook tijdens de Olympische Winterspelen in Peking werd haar Hangzhoucode geel, wat haar bewegingsvrijheid verregaand beperkte. Ook Feng heeft sinds begin oktober een pop-up in haar Pekingcode.

Een bevriende petitioner van Feng slaagde er wel in Peking te bereiken, maar kreeg een pop-up toen hij een reservering voor het Tiananmenplein maakte. Sinds eind vorig jaar geldt voor het politiek gevoelige plein een reserveringsplicht, officieel omwille van covid. Zodra zijn bezoektijd voorbij was, verdween de pop-up weer. Ook in Suzhou en Hangzhou melden petitioners dat hun code beïnvloed wordt door hun reisintenties. Advocaat Ren Quanniu: ‘Ze hebben een groene code, tot ze een treinticket kopen of in een treinstation komen, dan verschijnt er een pop-up. Dat is doelgericht.’

Bij mensenrechtenadvocaten lijken de codes gemanipuleerd te worden om hun werk te hinderen. Wang Yu kreeg in maart van dit jaar een gele code toen ze voor een rechtszaak in Datong was, een stad in de provincie Shanxi. Ze dreigde in quarantaine te moeten. Toen ze snel vertrok, sprong haar code weer op groen. ‘Die gele code had niets te maken met de epidemie, die had specifieke bedoelingen’, zegt Wang. ‘Ze gebruiken de epidemie om allerlei illegale handelingen te verbergen.’

Terwijl gewone Chinezen een incorrecte code kunnen rechtzetten via hulplijn 12345, lijkt dit voor ‘sleutelgroepen’ niet te werken. Fang Wenqin (53), een advocaat in Suzhou die zelf bij de overheid een onteigening aanvecht, heeft sinds begin oktober een pop-up voor Peking, ook al zijn er geen besmettingen in Suzhou. Telkens wanneer ze die beslissing via hulplijn 12345 aanvecht, verdwijnt de pop-up, maar zodra ze een treinticket koopt verschijnt de pop-up weer. ‘Dat is nu al vier of vijf keer gebeurd’, zegt Fang. ‘Ik ben vandaag gestopt met bellen, ik heb er geen vertrouwen meer in.’

Pijnlijke gevolgen

Voor Fang zijn de gevolgen bijzonder pijnlijk: ook haar ernstig zieke echtgenoot heeft een pop-up, en kan daardoor niet naar een gespecialiseerd ziekenhuis in Peking. ‘De overheid denkt dat ik in Peking een bezwaarschrift wil indienen, maar ik wil gewoon met mijn man naar het ziekenhuis’, zegt Fang. ‘Ik maak me grote zorgen over hem, hij heeft dringend hulp nodig. Ik begrijp niet waarom wij gewone mensen zo moeten lijden. We kunnen alleen maar thuis zitten wachten om te sterven.’

Advocaat Wang Yu tekende meer dan tien keer beroep aan bij hulplijn 12345, zonder resultaat. In oktober kreeg ze van de Chinese nationale veiligheidspolitie te horen dat ze tijdens het Partijcongres niet welkom was in Peking. Maar ook nu kan ze nog steeds niet terug. ‘Ik dacht dat het misschien door het bezoek van de Duitse bondskanselier Scholz kwam (op 4 november, red.), omdat ik vroeger zijn voorganger Merkel heb ontmoet. Maar hij is al weg, en ik heb nog steeds een pop-up.’

Ook Amnesty International zegt bezorgd te zijn over het oneigenlijk gebruik van de gezondheidscode. ‘De mate waarin de Chinese overheid dit instrument gebruikt, is duidelijk toegenomen’, aldus onderzoeker Kai Ong. ‘Het is ook hartverscheurend op persoonlijk vlak. Het stopt niet alleen activisme, maar het verhindert mensen ook hun leven te leiden. Iets simpels als je familie bezoeken is een moeilijke opdracht geworden.’

Gewone Chinezen die tegen een muur van geblokkeerde gezondheidscodes aanlopen, proberen daar soms onderuit te komen via sluipwegen. Ze nemen een trein naar een station halverwege hun eindbestemming, en trachten tijdens de reis de elektronische restricties te omzeilen. Of ze steken de provinciegrens per auto of te voet over via kleine wegen, om controles te ontwijken. Ook Wang Yu probeerde Peking met een treinkaartje naar een tussenstation te bereiken, maar werd halverwege van de trein gehaald. De controle is strikter voor ‘sleutelgroepen’, zegt ze.

Vijf advocaten, onder wie Wang Yu, Ren Quanniu en Fang Wenqin, hebben deze maand een klacht ingediend tegen de gezondheidsautoriteiten van Peking. Het is onwaarschijnlijk dat hun klacht in behandeling zal worden genomen. ‘In dit land is de wet compleet nutteloos voor ons soort mensen’, zegt Ren. ‘Maar we hebben toch een klacht ingediend. Het (de overheid, red.) zijn gangsters, en we willen dat iedereen weet dat het gangsters zijn. We willen dat iedereen het ziet.’

Wij deden telefonisch, per fax en per e-mail bij vijf verantwoordelijke nationale en lokale instanties een verzoek om reactie, maar kreeg geen enkele respons.