Carnaval in Rio: links verzet vanaf de praalwagen

Het is zondag 3 maart, einde van de middag, en over 24 uur moet alles klaar zijn. Terwijl stortregen het dak van hun levensgrote magazijn geselt, werken de mensen van sambaschool Paraíso do Tuiuti (Paradijs van Tuiuti) hard door om de praalwagens en de kostuums af te krijgen. Hoofden van poppen worden op de wagens getakeld door bezwete mannen in T-shirt, bermuda en op teenslippers, zuilen van piepschuim krijgen een schilderbeurt, de naaimachines ratelen om de laatste kostuums in elkaar te zetten, terwijl wat verderop deelnemers aan de parade hun kostuums al ophalen.

De kop van een immense bok ligt op de grond te wachten om op zijn lijf op de praalwagen getakeld te worden. Technici uit het Amazonegebied van Brazilië zijn speciaal overgekomen naar Rio om dit hoogstandje voor elkaar te krijgen. In hun gebied worden optochten gehouden met metershoge afbeeldingen van mensen en dieren, die kunnen bewegen, hun specialisme. Ook de kop van deze immense bok van Tuiuti beweegt, net als zijn bek, en de ogen knipperen.

Tragisch ongeval

De volgende dag zullen de praalwagens van het magazijn dwars door de stad naar het grote Sambódromo rijden, de paradeplaats een paar kilometer verderop, waar Tuiuti en de dertien andere sambascholen van het hoogste klassement, de ‘grupo especial’, strijden om de eerste prijs. De twee laagst geëindigde scholen wacht degradatie naar de ‘grupo de acesso’, de toegangsgroep. Twee jaar geleden ontsnapte Tuiuti ternauwernood aan dat lot, toen een van de praalwagens uit koers raakte en een radiojournaliste dodelijk verwondde. De jury besloot na dit tragische ongeval geen enkele school te degraderen.

Het tij keerde plots voor Tuiuti op het Carnaval van 2018. Ontwerper Jack Vasconcelos - in de sambawereld heet zijn functie carnavalesco, de spil van de parade – maakte slavernij vroeger en nu tot thema. De kleine, tot dan toe onbeduidende school werd tweede in de ‘grupo especial’. Grote indruk maakten dansers die uitgedost waren als geketende slaven in het begin van de stoet, en de uitsmijter was een vampier met de sjerp van de president om. De link naar de toen nog zittende en van corruptie beschuldigde president Michael Temer was snel gelegd. Van het presidentiële paleis kreeg Tuiuti de opdracht de sjerp achterwege te laten in de herhalingssparade van de zes best geëindigde scholen, een week na Carnaval. De maatschappijkritiek die de sambascholen - niet alleen Tuiuti - leveren, wordt in Brazilië kennelijk tot op het hoogste niveau gevolgd.

Jack Vasconcelos, een veertiger met een vriendelijke ogen en een bescheiden lach, is sinds dat Carnaval in 2018 een vedette. Aan hem nu de uitdaging in 2019 om weer bij de beste zes te eindigen en liefst de overwinning in de wacht te slepen. Zijn missie net als vorig jaar: kritiek leveren op de ongelijkheid die Brazilië nog altijd teistert, maar nu op een andere manier. “De sambascholen dragen bij aan het sociale bewustzijn in Brazilië”, zegt hij terugkijkend op zijn zege op een propvol terras in het centrum van Rio. Hij neemt nog een slok van zijn bier en mijmert hardop: “De sambascholen werden geboren opdat de armste klassen in Brazilië (lees: de nazaten van de slaaf gemaakten uit Afrika, WU) zouden worden gehoord. Het zwarte bewustzijn, en het indiaanse bewustzijn komt van de sambascholen. Wat de televisie niet bespreekt, stelt de school aan de orde. Het is een vorm van verzet.”

Bij toeval kwam Jack Vasconcelos op het spoor van de legende van de bok die gemeenteraadslid werd in de noordelijke stad Fortaleza. Een uitgelezen kans om op het Carnaval van 2019 sociale kritiek vanuit een andere invalshoek dan de slavernij uit te oefenen. “Het verhaal speelt zich af rond 1915. Er heerste ten zuiden van Fortaleza een enorme droogte en de arme boeren trokken met alles wat ze hadden naar de stad op zoek naar werk. De bok werd door zijn baas meegenomen en liep vrij rond door de stad. Het verhaal gaat dat hij bij nachtelijke feestdagen aanwezig was en cachaça (jenever op basis van suikerriet, de bekendste sterke drank van Braziliaanse bodem, red.) dronk. Hij werd, een persoon en hij schopte het zelfs tot gemeenteraadslid.”

Maar daar tegenover stond de elite van Fortaleza, die van die ‘vieze’ bok die cachaça dronk helemaal niets moest hebben. “Het was de periode van de ‘belle époque’, toen bestuurders van grote steden in Brazilië hun stad op Parijs wilden laten lijken. Voor de armen was daarin geen plaats, die moesten worden gescheiden”, aldus Vasconcelos. In het huidige Brazilië gebeurt dat nog steeds, het meest voor de hand liggende voorbeeld zijn de sloppenwijken, die geografisch gescheiden zijn van ‘het asfalt’, zoals de sloppenwijkbewoners de rijkere gebieden van een stad noemen.

Carlos Almeida (48), een donkere man met felle ogen en een stralende glimlach, komt die zondagavond, een dag voordat de parade van start gaat, zijn kostuum ophalen om mee te dansen in de stoet. Hij woont vlakbij de thuisbasis van Tuiuti aan de rand van een sloppenwijk. “Tuiuti heeft zelf ook een sociale functie”, verklaart hij. “Het houdt de gemeenschap bij elkaar en het werkt ook omgekeerd. Wij zijn de ziel van de sambaschool. Al onze dagelijkse problemen die we hebben omdat we arm zijn, vergeten we even als we ons helemaal kunnen overgeven aan de parade.” Vol trots: “Vorig jaar werden we tweede, maar eigenlijk waren we de morele kampioen, omdat we zo’n indruk maakten met ons thema, meer dan de winnaar. Daarom willen we nu nóg meer dan anders winnen.”

‘Hij niet’

Larissa Morais (43) wurmt zich in haar bokkepak met gele en oranje franjes en zet een bijpassend hoedje op haar hoofd, terwijl ze giechelt met haar vriendin, die ook staat te worstelen. Het is de eerste keer dat ze meedoen aan een para van Paraíso do Tuiuti. Morais: “Ik heb voor deze school gekozen omdat hij links is. Hij gaat politieke kwesties niet uit de weg en hij is erg voor ‘Hij niet’.” Dat laatste is de slogan die tegenstanders van de huidige populistisch-rechtse president Jair Bolsonaro gebruikten om hun afkeer van de nieuw gekozen president kenbaar te maken. Morais: “Ik voel me niet vertegenwoordigd door deze president en ik snap niet hoe hij in de regering is beland.”

Intussen houdt een hijskraan een soort van metalen kist omhoog waarin een kroon staat. Deze is bedoeld voor op de beweegbare kop van de bok. Ademloos kijken de deelnemers van de Tuiuti-parade toe hoe een paar mannen de steel die vastzit in de kroon in de kop van de bok proberen te krijgen. Na een paar pogingen lukt het en een luid applaus klinkt door de straat. Tuiuti is klaar voor de parade, de bok Jojo is koning. Op de uitslag is het na de parade nog een paar dagen wachten. Maar net als vorig jaar zal het laatste woord over de bok Jojo van Tuiuti nog niet zijn gezegd. Carnavalesco Jack Vasconcelos kan tevreden zijn en kan zich vast het hoofd gaan breken over het volgende thema van zijn linkse sambaschool.