Bolivianen straffen dieven zelf wel

Hoog in een elektriciteitspaal bungelt een lichaam. De nek is met een rafelig touw aan de paal gebonden. Van afstand ziet het eruit als een lijk, maar het blijken mannenkleren, gevuld met stro en oude lappen. In de Boliviaanse stad El Alto hangen tientallen van deze poppen. Op muren staat met grote zwarte letters de bijbehorende boodschap: 'Dieven worden gelyncht.'

Het zijn geen loze dreigementen. Geregeld werpt een massa woedende Bolivianen zich op vermoedelijke dieven, verkrachters of moordenaars. Politiecijfers ontbreken, maar uit een inventarisatie van lokale media blijkt dat alleen al in El Alto twee keer per maand een poging wordt gedaan iemand te lynchen. Daders worden vrijwel nooit vervolgd, laat staan bestraft.

'Het werkelijke cijfer ligt nog hoger', zegt Octavio Quispe (43). Hij is directielid van de Federatie van Wijkraden. Een functie met gewicht, want de wijkraden vormen de spil van de samenleving in El Alto. De democratisch gekozen leiders hebben veel zeggenschap. 'Het wordt steeds onveiliger in onze stad', aldus Quispe. 'En de politie doet niets.'

'Als de wijkbewoners een dief betrappen, dan martelen ze hem een tijdje', vertelt Quispe met stalen gezicht. 'Ze kleden hem uit, gieten benzine over hem heen en kijken toe hoe hij levend verbrandt.' Hij geeft schoorvoetend toe er zelf ook wel eens bij aanwezig te zijn geweest. 'Ik keur het niet goed, maar ik snap het wel', zegt hij. 'Het is de enige manier om je recht te halen.'

Straathonden

El Alto torent uit boven de Boliviaanse hoofdstad La Paz. De wind is guur en de lucht ijl op vierduizend meter boven zeeniveau. Straathonden zoeken vergeefs naar iets eetbaars in de hoopjes afval op straat, in de verte doemen de besneeuwde bergtoppen van de Andes op. Vrouwen met bolhoedjes en dikke rokken zwoegen de stijle straten omhoog. Ze behoren tot de Aymare- indianen. Net als president Evo Morales, die komende zondag herkozen hoopt te worden.

Morales is sinds 2005 aan de macht en is de eerste inheemse president van Bolivia, waar een groot deel van de bevolking tot een van de 33 indianenvolken behoort. In 2009 presenteerde Morales een volledig nieuwe grondwet met daarin een hoofdrol voor de inheemse bevolking, die tot dan toe altijd was achtergesteld en praktisch uitgesloten van regeringsfuncties.

Een van de veranderingen is dat inheems of gemeenschapsrecht nu juridisch gelijk staat aan reguliere rechtspraak. Bij deze vorm van rechtpreken bepaalt de gemeenschap welke straf een misdadiger krijgt, zonder tussenkomst van politie of rechter.

Onveiligheid

Driekwart van de bevolking van El Alto bestaat uit Aymare-indianen, voornamelijk migranten uit het binnenland. 'Zij waren in hun dorpen gewend gemeenschapsrechtspraak toe te passen', aldus David Inca, juridisch medewerker van mensenrechtenorganisatie APDH. 'In de stad moeten ze ineens de politie bellen als er iets is. En aangezien die niets doet, raken ze gefrustreerd.'

De lynchpartijen zijn niet nieuw, en ook niet beperkt tot El Alto. Maar volgens Inca is de praktijk wel toegenomen sinds Morales aan de macht is. 'De wijkraden hebben meer macht gekregen en zijn sterk gelieerd aan de regering', aldus Inca, zelf Aymare en woonachtig in El Alto. 'Inwoners en lokale leiders van El Alto beroepen zich op gemeenschapsrecht om de lynchpartijen te legitimeren.'

In werkelijkheid is de doodstraf verboden binnen de gemeenschapsrechtspraak. 'De lynchpartijen zijn een perverse en verstoorde vorm van inheems recht', zegt Jorge Komadina, hoogleraar sociologie aan de Mayor San Simon Universiteit in Cochabamba. 'Gemeenschapsrechtspraak heeft juist tot doel de dader te reïntegreren in de groep.'

In Bolivia is een stuk minder criminaliteit dan in buurlanden Brazilië en Peru. Toch is het gevoel van onveiligheid heel groot onder de bevolking. 'Het probleem is dat er geen politie is', zegt Quispe. 'Ze zijn met te weinig en hebben geen middelen. En die paar agenten die er zijn laten zich omkopen.'

Valeria Chinche (33) is moeder van drie kinderen en woont in een buitenwijk van El Alto. Iedere dag staat ze om vijf uur op om de bus te nemen naar La Paz, waar ze als schoonmaakster werkt in een restaurant. Enkele maanden geleden zag Chinche hoe twee mannen 's ochtends vroeg een televisie uit het huis van haar bejaarde buren stalen. Ze sloeg meteen alarm.

Een van de dieven wist te ontsnappen, de ander werd door woedende buren tegen de grond gewerkt en langdurig geschopt en geslagen. 'Ze kleedden hem helemaal uit, bonden hem vast aan een paal, en gooiden emmers koud water over hem heen', aldus Chinche met zachte stem. 'Het was heel koud die ochtend', zegt ze na een korte stilte. 'Hij was vrij snel dood.'

De schoonmaakster vindt het 'niet wenselijk' dat deze dingen gebeuren, maar ziet ook geen andere oplossing. 'Wij werken hard en hebben weinig. En dan komen ze dat ook nog van ons stelen', zegt ze. 'Als het aan het Openbaar Ministerie ligt, staan dieven binnen een paar dagen weer op straat', gaat ze verder. 'Dus we moeten het recht in eigen handen nemen.'

Ook Inca noemt het gebrek aan vertrouwen in de staatsinstituties als belangrijkste oorzaak van de lynchpartijen. 'Dat wantrouwen is terecht', vindt hij: 'Politie en justitie zijn door en door corrupt, en het systeem is inefficiënt en ontzettend bureaucratisch.'
Dat blijkt bij een bezoek aan het gerechtshof van El Alto. Chagrijnige medewerkers bewegen zich tussen verfomfaaide dossiers die in stapels bijna tot het plafond reiken. De rij wachtenden loopt tot buiten het gebouw, waar de regen de kou van de Andes nog snijdender maakt.

'Kijk', zegt German Paco (40), en laat een gekopieerde foto zien van een gewurgde man. 'Dat is mijn vader, drie jaar geleden vermoord. De dader loopt vrij rond.' Paco en zijn 77-jarige moeder komen hier vaak, meestal voor niets. 'Steeds als er een zitting staat gepland, komt of de aanklager of de verdachte niet opdagen', aldus Paco. 'Vandaag wilden we inzage in het dossier, maar ze zeggen dat het kwijt is.'

Evo Morales doet weinig om het gebrekkige rechtsapparaat aan te pakken, maar de inwoners van El Alto rekenen hem dat niet aan. 'Hij kan er niets aan doen dat iedereen corrupt is', zegt Chinche, die vol overtuiging op Morales stemt zondag. 'Hij is de enige die iets voor de inheemse bevolking heeft gedaan.'