Bij de buren van de Duitse rechter met coupplannen moet het nog inzinken: ‘Ik geloof niet dat mensen snappen hoe groot dit is’

Met een enorme antiterreuroperatie voorkwamen de Duitse autoriteiten deze week een aanval op het parlement. In de Berlijnse wijk Wannsee, waar een van de samenzweerders woensdag uit haar huis werd gesleurd, kunnen mensen het nieuws moeilijk bevatten. ‘Wat zegt dit over onze samenleving?’

Rondom de Berlijnse voordeur die politiecommando’s woensdagochtend vroeg met een enorme knal insloegen, wil bijna niemand praten. Omwonenden lopen door, wijzen op de regen of zeggen dat ze niks te vertellen hebben. Een vrouw wordt door haar echtgenoot teruggetrokken als ze in de deuropening verschijnt. Het is geen angst, zegt ze. “We willen gewoon niet het hele gebeuren worden ingezogen”, zegt haar man.

Het is ook nogal wat, als een van je buren sleutelfiguur blijkt te zijn in een geplande aanval op de Duitse samenleving. Sinds drieduizend politiemensen woensdagochtend vroeg binnenvielen op 150 adressen, proberen Duitsers het nieuws te vatten dat hun land ontsnapt is aan een gewapende aanval op het parlement.

Op een diepgrijze donderdagmiddag dalen regendruppels met luide tikken neer op dure Mercedessen en BMW’s in Wannsee. De natte klinkers worden geflankeerd door vrijstaande huizen met grote tuinen, maar er is één steegje met rijhuizen. In het achterste daarvan arresteerde de politie Birgit Malsack-Winkemann (58), een Berlijnse rechter en tot vorig jaar parlementslid voor het rechts-radicale Alternative für Deutschland. Zij zou de aanvallers toegang hebben kunnen geven tot de Bondsdag, het Duitse parlement.

Waar is Duitsland precies aan ontsnapt? De terrorismeverdachten, zo noemt de overheid hen, hadden concrete en vergevorderde plannen voor een aanval, staatsgreep en installatie van een ‘noodregering’ onder hun gezag. Zelfs de ‘ministers’ waren deels al gekozen – Malsack-Winkemann zou Justitie krijgen. Onder de 54 verdachten zijn voormalige officieren van militaire elite-eenheden. Mensen met toegang tot wapens en verregaande training in militaire tactieken.

Een staatsgreep lijkt een fantasie. Daarvoor moeten grote onderdelen van leger en politie overlopen naar de coupplegers en dat is volstrekt uitgesloten. “Maar ze hadden wel het parlement kunnen binnendringen, er hadden doden kunnen vallen en beelden van gijzelaars kunnen zijn”, zegt Willie Voges, een 72-jarige gepensioneerd ambtenaar. “Dat kennen we uit de jaren zeventig en tachtig, van de Rote Armee Fraktion. En uit de VS weten we hoe snel zoiets uit de hand kan lopen.”

Malsack-Winkemann en de andere 24 arrestanten zitten inmiddels in ‘onderzoekshechtenis’, wat betekent dat Justitie hen zes maanden kan vasthouden. Het onderzoek gaat in stilte verder. Het aantal verdachten is al uitgebreid en de politie waarschuwt dat ze meer mensen in het vizier heeft. Intussen beginnen de Duitsers zich te buigen over de vraag: wat zegt dit over onze samenleving?

Bereid en in staat tot geweld

Twee ontwikkelingen baren de autoriteiten grote zorgen. Een toenemend aantal mensen en groepen wijst de staat en de democratische rechtsorde in hun geheel af en die – vaak extreemrechtse – groepen lijken hun krachten te bundelen. Ze zoeken elkaar op, deels onder begeleiding van het AfD. Die partij glijdt met name in Oost-Duitsland steeds verder af richting een antidemocratische organisatie die pleit voor omverwerping van de staat.

De nu opgerolde terreurgroep bestond uit QAnon-samenzweringsaanhangers, radicale coronasceptici en Reichsbürger. Die laatste beweging, die de Duitse Bondsrepubliek niet erkent, was de spil in de samenzwering. De bereidheid tot geweld neemt toe in deze groepen. Maar waarom?

Omdat de samenleving met grote crises te maken heeft, denkt een 44-jarige kapster uit Wannsee, die om veiligheidsredenen niet met haar naam in de krant wil. De klimaatcrisis. De coronacrisis. De energiecrisis. De economische crisis. Oorlog.

“De regering blijkt niet in staat onder die druk de samenleving bijeen te houden”, is haar mening. “Corona heeft dat aangetoond. Mensen die vragen hadden, werden in een hoek gedrukt. Dat leidt tot wanhoop. Sommige vaccinatietegenstanders gaan nu telkens een stap verder. Dat zie je ook bij klimaatactivisten, die zichzelf overal aan vastlijmen. Zo gaan we met zijn allen telkens een stap verder totdat de samenleving en democratie uit elkaar vallen.”

Antidemocratische groepen zijn niet alleen toenemend georganiseerd en bereid tot geweld, sommige lijken actief op zoek naar de middelen daarvoor – de tweede grote zorg. De Bondsrepubliek Duitsland worstelt al sinds haar bestaan met sympathie voor extreemrechts in overheidsgelederen. Leger, politie en zelfs veiligheidsdiensten. Antidemocratische bewegingen lijken zich het potentieel daarvan te realiseren en proberen leden met een militaire achtergrond te rekruteren. Deze terreurgroep had zelfs een ‘militaire tak’, bestaande uit oud-elitemilitairen. Ook een actieve medewerker van de KSK, de Duitse commando’s, is opgepakt.

Duizend gewelddadige aanhangers

Maar op donderdag en vrijdag ging het op de online voorpagina’s alweer over het Wirecard-schandaal en de Oekraïne-oorlog. De vraag ‘hoe realistisch is een omverwerping van de staat?’ stond lager op de pagina. Doe een rondvraag onder Duitsers en de schok blijkt mee te vallen. Duitsland telt nu eenmaal allerlei extremistische groepen, klinkt het, van links tot rechts. “En het is moeilijk om je de impact voor te stellen van iets dat uiteindelijk niet is gebeurd”, zegt een buurtbewoner in Wannsee.

Dat geldt niet voor Voges, de spraakzame oud-ambtenaar. Nadat de politie verdwenen was en in de loop van de dag bleek dat Malsack-Winkemann was opgepakt vanwege een voorgenomen aanval op het parlement, plannen voor een staatsgreep zelfs, zei een buurman al snel: “Ach, er zijn maar 25 arrestanten, dus dat was hen nooit gelukt.”

Maar de veiligheidsdienst waarschuwt dat alleen al de Reichsbürger inmiddels 21.000 aanhangers hebben, zegt Voges. “En de harde kern zou uit duizend mensen bestaan. Dat is onvoorstelbaar. Ik denk dat bij de meeste mensen nog helemaal niet is aangekomen wat hier allemaal achter schuilgaat. En hoe gevaarlijk dat is geworden.”