België wil voorop lopen, maar koloniale roofkunst teruggeven blijkt niet zo eenvoudig

België wil Congo weer eigenaar maken van alle museumobjecten die kolonialen uit Congo hebben gestolen. Met het voorstel zou België een voortrekkersrol spelen, al is het in de praktijk niet zo eenvoudig. ‘Qua herkomstonderzoek loopt ons land achter.’

1878, Congo: bij een confrontatie tussen gewapende groepen en lokale chefs, plunderen de mannen van de Belgische ivoorhandelaar Alexandre Delcommune enkele dorpen rond Boma. Delcommune zal later in zijn memoires beschrijven hoe hij de dorpen rond drie uur ’s nachts in brand steekt.

Nadat de dorpelingen zijn weggevlucht vindt hij een beeld in de struiken. Nkisi nkonde heet het. In 2019 was het beeld nog een van de topstukken in de tentoonstelling Weergaloze kunst, die de heropening van het AfricaMuseum moest opluisteren.

De Belgische regering heeft nu een voorstel klaar om de kunstobjecten die tijdens het koloniale bewind uit Congo zijn geroofd, terug te geven. Vrijdag kreeg een nota van staatssecretaris voor Wetenschapsbeleid Thomas Dermine (PS) daarvoor groen licht op het kernkabinet. De nota zegt het zelf: België zou een “baanbrekende rol” spelen, omdat ons land een pak verder zou gaan dan andere Europese landen op het gebied van restitutie.

Publiek domein

Dermine wil eigenlijk uitgaan van één groot principe. Alles wat België op een onrechtmatige manier uit Congo heeft weggehaald in de periode van Belgische politieke overheersing (1885-1960) wordt opnieuw eigendom van de Congolese staat. Die stukken blijven dan in België tot de Congolese regering een bepaald object wil laten overbrengen. Om dat mogelijk te maken, wil de Belgische regering een grote stap zetten.

Alle objecten waarbij het niet zeker is dat België ze op een rechtmatige manier heeft verkregen, worden overgedragen van het ‘publiek domein’ van de staat naar het ‘privédomein van de staat’. Dat juridisch etiket heeft een belangrijk gevolg: van publiek domein kan de staat geen afstand doen, van privédomein dus wel. Enkel als uit onderzoek blijkt dat een bepaald object wel op een legitieme manier in ons land is terechtgekomen, wordt het opnieuw ‘echt’ eigendom van de Belgische overheid.

Met die aanpak zouden beelden als Nkisi nkonde dus terug naar Congo kunnen gaan. Maar een leegloop van de collecties in het AfricaMuseum wordt niet verwacht. Volgens De Standaard valt maar 1 procent (883 stukken) van de museumcollectie in de categorie ‘vermoedelijk onrechtmatig verkregen’.

Guido Gryseels, de directeur van het AfricaMuseum kan zich vinden in de visie van Dermine, maar ziet meteen een hoop praktische problemen. Die liggen vooral bij het herkomstonderzoek. Voor beelden als Nkisi is het duidelijk dat ze met geweld naar België zijn gehaald. Maar bij veel objecten is dat dus moeilijk uit te maken.

“Veel van onze collectiestukken zijn in het museum terechtgekomen door schenkingen van missionarissen of wetenschappers”, zegt Gryseels. “De precieze omstandigheden waarin zij die objecten verworven hebben, zijn dikwijls onbekend.”

Dat is nochtans waar alles mee staat of valt. Probeer maar eens van voorwerpen die soms al meer dan honderd jaar in een bepaalde opslagplaats liggen na te gaan hoe ze er precies zijn terechtgekomen. Met dit voorstel is België dan wel een koploper in de restitutiediscussie. Maar volgens historica Sarah Van Beurden (Ohio State University) hinkt ons land qua herkomstonderzoek net ver achterop. Van Beurden zetelt ook als expert in de Congocommissie van het parlement, waar ze zich over de erfgoedkwesties buigt.

“Er zijn weinig academici die zich er hier mee bezighouden”, zegt Van Beurden. “Dat is in onze buurlanden wel anders. Nederland heeft zelfs een speciaal onderzoekscentrum, het Research Center for Material Culture, dat zich op herkomstonderzoek toelegt.”

Nederland en Duitsland nemen ook het voortouw qua restitutie, terwijl andere voormalige koloniale grootmachten zoals Frankrijk en Groot-Brittannië daar veel moeilijker over doen. Maar nergens gaat het echt van een leien dakje.

In zijn boek Ongemakkelijk erfgoed beschrijft de Nederlandse expert Jos van Beurden hoe Sri Lanka al vier jaar moet bewijzen dat een kanon, dat in 1765 door soldaten van de VOC is buitgemaakt, in dat land thuishoort. “Terwijl iedereen weet dat het roofkunst is”, zegt hij in de Volkskrant.

Maori

De kwestie gaat trouwens veel breder dan enkel kunstobjecten of religieuze voorwerpen. In Belgische collecties bevinden zich ook heel wat menselijke resten. Daarvoor is het project HOME aan de gang, waarbij wetenschappers stoffelijke overschotten in (privé-)collecties proberen te identificeren met het oog op een eventuele repatriëring.

Een notoire casestudy van het project is de schedel van de Congolese chef Lusinga, die door de Belgische militair Emile Storms werd onthoofd. Die schedel bevindt zich nu, net als de resten van zo’n 300 Congolezen, in het Instituut voor Natuurwetenschappen.

Het plan van Dermine is volgens een woordvoerder vooral voor het museum in Tervuren van toepassing, maar geldt dus ook voor andere musea. Dat is volgens Van Beurden ook nodig.

“Uiteindelijk zullen we tot een beleid moeten komen dat zelfs breder gaat dan de Congolese stukken”, zegt de erfgoedexperte. “Nieuw-Zeeland vraagt al jaren hoofden terug van Maori, die in een museum aan het Jubelpark liggen. Ook daar is er nog geen duidelijk antwoord op geweest.”