België is een speelveld voor de tabaksmaffia en de capo’s blijven ongrijpbaar – met dank aan de wet

Het jaar is nog maar pas begonnen en de douane heeft nu al meer namaaksigaretten en tabak in beslag genomen dan in 2020, het vorige recordjaar. België is een speelveld voor de tabaksmaffia en de capo’s blijven ongrijpbaar – met dank aan de wet.

Het eerste wat Volodymyr M. moest doen nadat hij vanuit Oekraïne in Keulen was geland, was zijn gsm afgeven. Daarna moest hij geblinddoekt in een busje stappen dat hem twee uur later aan een magazijn afzette. Zodra hij de hal binnenstapte, sloeg de tabaksgeur hem in het gezicht. In de hal trof hij zeven landgenoten – een allegaartje van dertigers, veertigers en vijftigers, onder wie tot zijn grote verrassing en volledig toevallig ook zijn broer en zijn zoon.

M., een gepensioneerd legerofficier en weduwnaar, zou in België als magazijnier aan de slag gaan, maar zolang zijn contract niet in orde was, moest hij in de fabriekshal wachten. Daar zat hij nu al een paar dagen te niksen. Een Pool die gebrekkig Russisch sprak, bracht af en toe eten. Het was hij die de Oekraïners aanmaande te fluisteren en hen zei dat ze beter zo weinig mogelijk vragen stelden.

Eind november 2019 vielen ambtenaren van de dienst Douane en Accijnzen binnen in een fabriekshal in het Limburgse Lanaken. De inval gebeurde op basis van een tip van Europol, dat had laten weten dat een Poolse criminele organisatie in België of Nederland bezig was met de illegale productie van sigaretten. Tien dagen later kwam Europol met meer informatie: de productiesite bevond zich in een loods in Europark, een industrieterrein op de grens met Maastricht. Volgens de laatste berichten was de bende met de afbraak van de illegale sigarettenfabriek begonnen.

Toen de douane die avond ter plaatse kwam, stonden vijf vrachtwagens met Russische nummerplaten voor het magazijn op straat. Vooraan op het terrein stond een bestelwagen met een Nederlandse nummerplaat. Met de hulp van een slotenmaker verschaften de douaneambtenaren zich toegang tot de loods. Via een deur in de inkomhal ontdekten ze slaapvertrekken voor minstens veertien personen, een badkamer, een zitruimte en een ruimte die als keuken en eetplaats dienstdeed. De ramen van de binnenruimtes waren met zeilen en plastic folie verduisterd.

Terwijl ambtenaren het pand binnengingen, stelden hun collega’s buiten vast dat vijf mannen via een zijdeur naar buiten liepen. Lang duurde hun vlucht niet: ze liepen vast tegen een afsluiting. In de productiehal vond de douane zo’n 130.000 namaaksigaretten van Richmond en Marlboro, 23 ton tabak en productiemachines. Een deel van de inboedel stond ingepakt op een pallet, klaar voor vervoer. Op een breedbeeld-tv waren beelden te zien van vier bewakingscamera’s die op de gevel van de loods gericht waren. Verscholen in een ruimte troffen agenten van de politiezone Lanaken-Maasmechelen nog drie mannen aan.

Op hun proces verklaarden de acht Oekraïners dat ze in hun thuisland gerekruteerd waren voor magazijnwerk in België en dat hun een loon tussen duizend en tweeduizend euro per maand was beloofd. Met de illegale sigarettenfabriek hadden ze niets te maken. Maar de machines hadden wel degelijk in hun aanwezigheid gedraaid: de productielijn hing vol tabak, de vloer was bezaaid met afval. Bovendien bleek uit documenten die de douane in de loods had gevonden dat er in september, twee maanden voor de inval, voor twee van de mannen een hotel in Keulen was geboekt. Voor drie anderen waren er in diezelfde periode vliegtickets van Keulen via Istanbul naar Kiev. Een aflossing van de wacht.

Leugenachtig

Het Limburgse gerecht velde een naar Belgische normen razendsnel vonnis. Begin december 2019, exact twaalf dagen na hun arrestatie, veroordeelde de strafrechter in Tongeren de acht Oekraïners tot twee jaar cel en elk een boete van 13,2 miljoen euro – ruwweg vijf keer de ontdoken accijnzen, die ze ook moesten terugbetalen. De Pool die eten bracht, was spoorloos. Van de verklaring dat de Oekraïners in de loods alleen op werk zaten te wachten en geen vinger naar de machines hadden uitgestoken, bleef niets overeind. De rechter oordeelde dat de beklaagden leugenachtige verklaringen hadden afgelegd en dat ze wel degelijk wisten dat ze strafbare feiten hadden gepleegd.

Maar monsterboetes en celstraffen maken – zoals dat in ons land gaat – amper nog indruk op mensen met criminele plannen. Deze week ontmantelde de douane op vier plaatsen in Vlaanderen een zoveelste netwerk van de tabaksmaffia. Op een industrieterrein in het Limburgse Oudsbergen vielen ambtenaren binnen in een illegale sigarettenfabriek waar ze op 4,5 ton tabak stuitten. In een opslagplaats in het West-Vlaamse Bavikhove vonden ze 1,2 ton roltabak en 7,6 miljoen nagemaakte Manchesters, Richmonds en Marlboro’s. Een loods in Kruibeke leverde een kleine hoeveelheid namaaksigaretten op, een hal in Merendree enkele pakjes cannabis.

In de fabriek in Oudsbergen arresteerde de douane zeven arbeiders, maar ze hield ook drie ‘belangrijkere’ personen aan. Het totale aantal namaaksigaretten dat de bende had geproduceerd, was goed voor 2,7 miljoen euro aan ontdoken accijnzen en belastingen, de tabak vertegenwoordigde 1 miljoen euro aan gederfde inkomsten voor de staatskas. Na hun ondervraging liet het gerecht de verdachten vrij. Het gaat om drie Wit-Russen en zeven Oekraïners.

Na een eerdere vondst in januari dit jaar, waarbij de douane 13,6 miljoen namaaksigaretten en 114 ton versneden tabak aantrof, staat de teller voor 2021 nu al hoger dan 2020. En dat was al een recordjaar: in 2020 rolde de Belgische douane achttien illegale productiesites op voor sigaretten en tabak. Ter vergelijking: in 2019 ging het om veertien productiesites, in 2018 waren het er zeven.

De meeste sites werden ontdekt door samenwerking met de andere EU-lidstaten. Zo is de Belgische douane al voor het vierde jaar op rij actieleider van een Europees onderzoeksprogramma dat met steun van Europol en het anti-fraudeorgaan OLAF naar illegale tabaksproducten speurt.

Maar ook de tabaksmaffia laat er geen gras over groeien. “De laatste jaren merken we een aanzienlijke stijging van de illegale productie binnen de Europese Unie”, zegt Francis Adyns van Douane en Accijnzen. “Ook de smokkel neemt toe, onder andere via de haven van Antwerpen.” Adyns wijt die toename aan “de hoge en nog stijgende accijnstarieven op tabakswaren binnen de EU en het Verenigd Koninkrijk, in combinatie met een verbeterde beveiliging van de handel in originele merksigaretten”.

Illegaal versus namaak

In 2017 lanceerde de Europese Commissie een volgsysteem voor legale sigaretten. Sindsdien draagt elk pakje een unieke code en minimaal vijf veiligheidskenmerken. Maar het zijn uiteraard vooral de prijzen die tot smokkel en namaak aanzetten. Sigaretten zijn het duurst in Ierland, waar een pakje van twintig 12,06 euro kost. Dan volgt het Verenigd Koninkrijk met 10,26 euro, derde is Frankrijk met 8,57 euro (prijzen van maart 2020, red.). Het grootste deel van dat bedrag zijn btw en accijnzen: in Ierland bestaat 85 procent van de pakjesprijs uit taksen, in Frankrijk 85 procent en in het VK 83 procent. België is met 78 procent een Europese middenmoter.

De in België in beslag genomen sigaretten zijn voornamelijk voor de Britse en Franse markt bestemd, bevestigt Adyns. “Maar de laatste jaren merken we dat ook andere lidstaten van de Europese Unie, inclusief België, de eindbestemming zijn. Dat zien we aan de taal van de gezondheidsvoorschriften op de verpakking en ook aan de merken die worden nagemaakt.”

Volgens consultancybedrijf KPMG, dat jaarlijks onderzoek doet naar illegale sigaretten, was 7,5 procent van de totale sigarettenconsumptie in 2019 in ons land het gevolg van namaak en smokkel, wat overeenkomt met zo’n 650 miljoen illegale sigaretten. Een stijging met meer dan een kwart tegenover 2018, toen er 510 miljoen illegale stuks in omloop waren. Opmerkelijk: terwijl de cijfers in ons land stegen, gingen ze in Europa omlaag. In 2019 deden in de Europese Unie 39 miljard illegale sigaretten de ronde, in 2018 waren dat nog 43 miljard stuks.

Meer dan een half miljard illegale sigaretten, dat zijn zo’n 25 miljoen pakjes. In België. Dat is gigantisch. “Ja, maar niet alle illegale sigaretten zijn namaak”, zegt Luk Joossens, expert in tabakspreventie en auteur van het boek De tabakslobby in België. “Volgens KPMG waren er van de 510 miljoen illegale sigaretten in 2018 slechts 40 miljoen namaak. Het klopt dat namaaksigaretten veel minder in omloop zijn dan illegale sigaretten (sigaretten die wel geproduceerd zijn door Big Tobacco, de vijf grootste tabaksfabrikanten ter wereld, maar die uit de fabrieken worden gesmokkeld, red.), maar ik geloof de cijfers van KPMG niet. Het bedrijf hanteert geen transparante onderzoeksmethodologie. Bovendien wordt hun jaarlijkse sigarettenrapport door Big Tobacco betaald, om aan te tonen dat smokkel een groot probleem is en zij daardoor verlies lijden.”

Link met Nederland

Namaaksigaretten worden vaak afgeschilderd als gevaarlijk. Ze zouden hooi of asbest bevatten, gebruikers zouden niet weten wat ze opsteken. Joossens nuanceert. “Er kan brol in zitten, maar fabrikanten hebben daar geen voordeel bij, anders raken hun sigaretten niet verkocht. Trouwens: bij de verbranding van een sigaret komen er zoveel toxische en kankerverwekkende stoffen vrij dat je al moeite moet doen om daar nog meer rommel aan toe te voegen. Een roker zal een namaaksigaret die niet perfect is, niet tot het einde oproken. Misschien gooit hij het pakje zelfs weg.”

Namaaksigaretten dienen het origineel zo dicht mogelijk te benaderen en dus maken fraudeurs ze na met dezelfde tabak als die waarmee Big Tobacco sigaretten draait. Een valse of een echte Marlboro: eigenlijk bestaat dat onderscheid niet eens.

De handel in nagemaakte sigaretten is zo lucratief dat bendes er miljoenenwinsten mee opstrijken. “Een container vol namaaksigaretten brengt bijzonder veel geld op”, zegt Bruno Coppin van de sectie Ecofin, economische en financiële criminaliteit, van het Limburgse parket. “Een mastercase met tienduizend sigaretten kost 2.500 euro aan accijnzen. Containers bevatten meestal duizend mastercases. Dat is 2,5 miljoen euro aan accijnzen die niet betaald worden.” Daar staat slechts een klein investeringsrisico tegenover: de productieprijs van een pakje sigaretten is amper een halve euro, de rest zijn invoerrechten en taksen.

Aangezien de afzetmarkt zich grotendeels in het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk bevindt, is België voor de tabaksbendes het transitland bij uitstek. Hun organisatie doet denken aan de manier waarop drugsbendes werken. Net als bij de cannabisteelt is het uitvoerende werk voornamelijk in handen van Oost-Europese werknemers die vanuit de buurlanden worden aangestuurd. Ook het wegsluizen van vermogen gebeurt op dezelfde manier als in het drugsmilieu.

“Dadergroeperingen zijn professioneel georganiseerd en gestructureerd, met logistieke hubs, toeleveraars en regionale managers”, zegt Adyns. “Vaak komen leden uit Polen, Roemenië, Bulgarije, Oekraïne, Moldavië en Wit-Rusland in beeld. De meeste werkers-technici die wij in de illegale fabrieken aantreffen, zijn hier vrijwillig en worden door hoge vergoedingen aangetrokken.” Het gaat om bedragen die het veelvoud zijn van de lonen in hun thuisland, zegt Coppin. “Zodra ze hier zijn, staan de werknemers in voor de productie, het onderhoud en de bewaking. Ze verblijven de klok rond op dezelfde locatie. Dat zijn absoluut gelijkenissen met het drugscircuit.”

Illegale productiesites bevinden zich meestal aan de landsgrenzen met Nederland, Duitsland en Frankrijk. “De situatie in Nederland is gelijkaardig aan die in België”, stelt Adyns. “De linken met Nederland ontstaan doordat criminele organisaties vaak grenzen opzoeken.” Accijnsfraude is per definitie internationaal, zegt Coppin. “De bendes proberen het zo ingewikkeld mogelijk te maken: de werknemers komen uit één land, de plek waar de sigaretten gemaakt worden is in een ander land en de verkoop gebeurt vaak in een derde land.”

Waar namaaksigaretten precies terechtkomen, kunnen Coppin en Adyns niet zeggen. Volgens Bart Langerak, directeur Opsporing bij de Nederlandse Fiscale Inlichtingen- en Opsporingsdienst (FIOD), verloopt de afzet via allerlei kanalen. “Bij sportverenigingen, in de horeca, in de 24-uurssupermarkten, uit de kofferbak en via websites”, zei Langerak in oktober 2019 naar aanleiding van het oprollen van een sigarettenfabriek in Stramproy, vlak bij het Belgische Kinrooi.

Komen namaaksigaretten uit illegale fabrieken in ons land ook terecht in nachtwinkels, die soms met witte, anonieme bestelwagens bevoorraad worden? “Dat zou goed kunnen”, denkt Coppin. “Ofwel gaan ze de grens over in vrachtwagens waarin achteraan meubels of andere goederen staan om de lading sigaretten te verbergen.”

Kale kip

Eind november 2019 rinkelt ’s nachts de gsm van advocaat Peter Donné. De Limburgse balie aan de lijn. De Salduz-permanentiedienst vraagt hem naar de Administratie Douane en Accijnzen in Genk te komen. Als advocaat van wacht moet hij binnen de twee uur ter plaatse zijn om een gearresteerde verdachte tijdens zijn eerste verhoor bij te staan. “Ik zei nog: ‘Jongens, is het zo dringend? Kan het niet wachten tot morgenvroeg?’ Maar ik moest er onmiddellijk naartoe, er was geen tijd te verliezen.”

Donné werd advocaat van twee van de acht Oekraïners die in Lanaken waren opgepakt. Dat het openbaar ministerie aandrong op zijn overkomst, had zo zijn redenen, zegt Donné. “Het OM beschikt slechts over 48 uur om personen van hun vrijheid te beroven. Als ze verdachten langer wil aanhouden, kan dat alleen via de onderzoeksrechter. Het specifieke van de douanewetgeving in dit land vereist dat Douane en Accijnzen binnen de veertien dagen iedereen voor de correctionele rechtbank dagvaardt. Anders moet het gerecht hen onmiddellijk vrijlaten. Dat is archaïsche wetgeving die uitermate contraproductief is.”

Van diepgravend speurwerk was geen sprake, stelt Donné, die in zijn pleidooi benadrukte dat de organisatoren van de sigarettenfraude, de capo’s van de tabaksmaffia, buiten schot bleven. “In een strafonderzoek verschijnt de verdachte na zijn aanhouding door de onderzoeksrechter binnen de vijf dagen voor de raadkamer, die maandelijks over de verdere aanhouding moet beslissen. Nu moest alles snel afgehaspeld worden, waardoor we achterbleven met acht kleine garnalen. Wie was de Pool die eten kwam brengen? Van wie was de auto met de Nederlandse nummerplaat voor de deur? We zullen het nooit weten.”

“Wanneer er behalve douanemisdrijven ook sprake is van andere strafrechtelijke inbreuken, zoals afpersing of lidmaatschap van een criminele organisatie, dan volgt er wel een gerechtelijk onderzoek en is er meer tijd om een dossier te onderzoeken”, zegt Bruno Coppin. “Maar vaak komen douanemisdrijven bij toeval aan het licht en moet het snel gaan.”

De loods waarin de acht Oekraïners een sigarettenfabriek draaiende hielden, is eigendom van Bekir Ciçek. Hij bezit honderd meter verderop in Europark een metaalconstructiebedrijf dat al dertig jaar opleggers maakt. “Ik had het pand gekocht om er zelf een activiteit uit te oefenen, maar het plafond van de fabriekshal bleek te laag. Ik heb machines van twaalf meter hoog, dat lukte niet.”

Ciçek gebruikte nog een tijdje de bureauruimtes, maar uiteindelijk leek het hem beter het pand te verhuren. “Alleen diende er zich geen stabiel bedrijf aan – of misschien was ik te kieskeurig. Toen er na een paar maanden een Duitser op de proppen kwam, heb ik toegehapt. Hij wilde iets met auto’s doen. Daarna heb ik het niet meer opgevolgd: ik heb nog een bedrijf in Polen waar ik elke week naartoe rijd. Je wilt ook niet het type eigenaar zijn dat bij zijn huurder gaat rondneuzen.”

Pas toen hij politiemensen rond de fabrieksloods zag, begreep Ciçek dat er iets mis was. “Van de buren hoorde ik dat er een illegale sigarettenfabriek was ontmanteld. Ik kan u zeggen: dat was een schok. Met dat soort mensen wil ik niet in aanraking komen. Mijn cultuur en mijn geloof staan dat ook niet toe. Ik kan niet uitsluiten dat mensen van alles gaan denken, maar ik wil mijn naam en faam van dertig jaar niet door het slijk halen.”

Na zeven maanden cel zette de Dienst Vreemdelingenzaken de acht Oekraïners met een gedwongen repatriëring het land uit. Ze hadden een derde van hun straf uitgezeten. De boetes en de ontdoken accijnzen hebben ze nooit betaald.

“De recuperatiemogelijkheden bij accijnsfraude zijn beperkt”, geeft Coppin toe. “Alleen als het parket besluit om te gaan ‘plukken’, kunnen we iets rapen. Maar daar kruipen veel tijd, moeite en internationaal onderzoek in.” En dus is het meestal geen rapen, maar schrapen bij de kleintjes. “Maar een kale kip kun je niet pluimen.”