"Als je racisme kunt aanleren, kun je het ook afleren"

"Blank links heeft absoluut een aandeel in blank racisme", zegt Patrisse Cullors (33) vorige week tegen het overwegend blanke, linkse publiek in het Amsterdamse debatcentrum De Balie. "Daar klapt niemand voor." Cullors lacht, maar de boodschap is wel degelijk aan dat publiek gericht. "We moeten met zijn allen zeggen: 'Genoeg is genoeg.'" De zwarte bezoekers van de lezing joelen al vanaf het begin, als de medeoprichter van Black Lives Matter oproept tot actie. "Yes! To the black people in the corner!", roept Cullors. Gaandeweg worden ook de blanke bezoekers opgejut door Cullors' charisma en klappen ze steeds harder na haar activistische oneliners. "We moeten het blanke nationalisme doorbreken."

Black Lives Matter ontstond in de zomer van 2013, toen burgerwacht George Zimmerman werd vrijgesproken van de moord op de zwarte tiener Trayvon Martin in Florida. Alicia Garza postte op Facebook een 'liefdesbrief aan zwarte mensen', met de zin: "Our lives matter, black lives matter". Cullors reageerde, Opal Tometi deed mee en zo werden deze drie zwarte vrouwen de architecten van een massabeweging die inmiddels tientallen lokale afdelingen heeft in de VS (en andere Engelstalige landen). Black Lives Matter nam in 2014 ook het voortouw bij de opstand in Ferguson. Dat leidde tot kritiek. Volgens tegenstanders zou de beweging oproepen tot vandalisme en geweld, vooral tegen de politie.

Het terugdringen van politiegeweld tegen zwarten blijft een pijler van Black Lives Matter, zegt Cullors voorafgaand aan het debat. "Ik denk dat politiemensen zich door Trump alleen maar gesterkt voelen. Ze kunnen nu doen wat ze willen, zonder consequenties." Maar de beweging heeft inmiddels wel een bredere blik. "Het zal ons de komende jaren niet lukken om met Trump te onderhandelen, dus we moeten ons richten op lokale politici en overheden. En we moeten er alles aan doen om te voorkomen dat Trump over vier jaar wordt herkozen."

Ze zegt dat het eindeloze gepraat over geweld tegen zwarten haar soms ontmoedigt. "Onlangs nog werd de 20-jarige Ryan Joseph doodgeschoten door een politieagent in Los Angeles. Ik woon daar en dan denk ik wel even: waar doe ik het voor, als zwarten om mij heen nog steeds bij bosjes neervallen?"

Hoe ga je daarmee om?

"Veel mensen die dit werk doen, hebben last van eenzaamheid en depressie. Dat stoppen we vaak weg, ook omdat de maatschappij ons die emoties ontzegt. We moeten leren omgaan met de impact die Black Lives Matter heeft. We willen niet dat mensen opgeven, maar dat ze blijven vechten."

Wat frustreert jou aan al die gesprekken met blanken?

"Als je blank bent, kun je wegkijken. De VS hebben net een racist tot president gekozen. Blanke mensen hebben dat gedaan, niet zwarten. Blank links heeft echt gedacht dat de massa geen racist aan de macht zou helpen. Ze moeten niet langer wegkijken, maar erkennen dat racisme écht is. We roepen al jaren dat we in een crisis verkeren, maar blanke mensen willen maar niet luisteren en vinden dat we overdrijven. Daar zien we nu de gevolgen van.'

En wat frustreert je als je met zwarte mensen discussieert?

"In de zwarte gemeenschap heerst het idee dat er één magische oplossing is. Maar we proberen juist verschillende antwoorden te vinden op uiteenlopende problemen, van het criminaliseren van zwarten tot de enorme werkloosheid in onze gemeenschap. We investeren in zwarte bedrijven, proberen meer zwarte politici verkozen te krijgen en gaan in gesprek met vakbonden. We willen een zo breed mogelijke basis creëren tegen blank nationalisme."

Het gevaar daarbij is dat iedere activist zijn persoonlijke issues onder Black Lives Matter wil scharen, zoals ook gebeurde bij de Occupy-beweging. Verlies je zo niet de focus?

"Ik vind het niet moeilijk om gefocust te blijven, maar het is een terechte vraag. Onze beweging heeft een aantal hoofdprincipes waarmee men zich verbonden voelt. Vanuit die principes gaan mensen aan de slag in hun eigen gemeenschap. Ons landelijke succes wordt bepaald door plaatselijke initiatieven."

Maar hoe meet je het succes van een beweging die wordt gestuurd door sociale media? Veel 'activisten' liken alleen artikelen en delen hashtags, ook wel slacktivism genoemd.

"Dat is inderdaad lastig te meten, maar ik vind wel dat we een stevige vinger aan de pols hebben van het Amerikaanse volk. Sommigen zeggen dat Trumps overwinning bewijst dat onze beweging zwak is. Ik zie dat anders. Wanneer zwarten in opstand komen, neemt blank nationalisme toe. Na de burgerrechtenbeweging van de jaren 60 kwam Nixon in 1969 aan de macht. Toen Obama in 2008 werd gekozen, nam de Tea Party geleidelijk de Republikeinse Partij over en creëerde die een nieuwe retoriek waarin blank nationalisme werd genormaliseerd. Black Lives Matter was de druppel voor blanke nationalisten, dus werd Trump president. Trump is eigenlijk de Nixon van onze tijd, alleen duizend keer erger."

Wat is het grootste verschil tussen de burgerrechtenbeweging en Black Lives Matter?

"Dat we niet één maar vele leiders hebben, die een nieuwe zwarte visie delen. Vroeger waren er ook veel critici die erop tegen waren dat de burgerrechtenbeweging door één persoon werd geleid. Ella Baker (een bekende mensenrechtenactivist, red.) vond het gevaarlijk dat Martin Luther King werd verheven tot een messias. Als iemand iets overkomt, wat bij King gebeurde, kan dat de vaart uit een sociale beweging halen. King was slechts een onderdeel van de Southern Christian Leadership Conference en zijn achterban telde ook toen al veel hardwerkende vrouwen. Black Lives Matter bestaat uit vrouwen, lgbtqi's (lesbiennes, homo's, biseksuelen, transgenders, queers en interseksuelen; de term queer wordt gebruikt voor mensen die alle seksuele hokjes verwerpen, red.), mensen met een beperking, mensen die in de gevangenis zitten of hebben gezeten. Onze beweging gaat over álle zwarte levens – in de hele wereld, niet alleen in de VS."

Krijgen jullie ook kritiek op deze aanpak?

"Zeker, en die komt vooral van zwarte, heteroseksuele mannen. Omdat Black Lives Matter is opgericht door drie vrouwen van wie er twee queer zijn – Alicia en ik – krijgen we het verwijt dat we de beweging gebruiken om te lobbyen voor homo-issues. Dat vind ik schokkend. We willen juist niet dezelfde fouten maken als onze voorgangers en zwarte subgroepen buitensluiten. Toen ik begon met mijn activisme, kreeg ik altijd te horen: praat over je kleur, maar niet over je geslacht of geaardheid. Terwijl dat voor mij even belangrijke identiteiten zijn. Daarom moeten we juist volledig onszelf zijn."

Cullors groeide op in een arm gezin in Los Angeles. Haar alleenstaande moeder werkte non-stop om haar vier kinderen te onderhouden. De politie viel hun huis binnen toen Cullors nog een kind was. Haar broer werd in de gevangenis mishandeld. Toen Cullors op haar 16de uit de kast kwam, werd dat niet geaccepteerd door haar familie van Jehovah's getuigen. Ze ging het huis uit en studeerde godsdienstwetenschappen en filosofie. Naast haar activisme, waarmee ze al jong begon, maakt ze theatervoorstellingen waarin zwarte acteurs waargebeurd leed delen met het publiek.

Welk element uit jouw jeugd heeft je het meest gevormd?

"Naast mijn biologische vader had ik een vader die mij opvoedde, maar die evenmin bij ons woonde. Elke keer als hij wegging, maakte hij een Black Power-vuist. Pas later begreep ik waar dat voor stond en besefte ik hoe diep mijn politieke roots eigenlijk waren. Hij vertelde me ook al op jonge leeftijd wat Christoffel Columbus eigenlijk heeft aangericht. Dat heeft ervoor gezorgd dat ik niet uit mijn milieu ben ontsnapt, maar ben gebleven om met al die kennis het verschil te maken."

Cullors is getrouwd met Janaya 'Future' Khan (29), oprichter van Black Lives Matter Toronto. Ze hebben een zoon van 8 maanden, Shine. Khan wil zich niet conformeren aan één geslacht en wenst te worden aangeduid met de meervoudsvorm 'they'. Tijdens het debat in De Balie schuift Khan ook aan. Terwijl Cullors haar introductie houdt, kauwt Khan op een snoepje en verstuurt wat sms'jes. Als Khan aan het woord komt, is er meteen vuurwerk. Khan is naar eigen zeggen wat militanter en heeft een blik die door je heen boort.

Welke waarden willen jullie jullie zoon Shine meegeven over kleur en geslacht?

"We gebruiken thuis verschillende voornaamwoorden voor Shine, dus 'him', maar ook 'they' en 'them'. We zullen hem leren dat Janaya transgender is, en we vinden het belangrijk dat hij opgroeit in de queer-gemeenschap, om hem de schoonheid daarvan te laten zien. We zullen Shine ook vertellen dat hij helaas in een land woont dat zwarte mensen niet waardeert, maar dat wij hem wél waarderen om wie hij is. En ik hoop dat er na Trump een president komt naar wie hij kan opkijken."

De Nederlandse filmmaker Sunny Bergman maakte onlangs de veelbesproken documentaire Wit is ook een kleur, waarin ze stelt dat blanke mensen te weinig empathie hebben met anderen doordat ze allerlei privileges gewend zijn en denken dat hun blanke ervaringen universeel zijn. Ben je het daarmee eens?

"Ging het maar alleen om privileges, dan zouden blanke mensen het makkelijker begrijpen. Maar blanke mensen hebben ook macht en willen die niet afstaan. Die macht hebben ze te danken aan een eeuwenlange geschiedenis van racisme en de welvaart die daaruit is voortgekomen. Wat we met Black Lives Matter blanke mensen vragen, is om hun macht en middelen te delen met zwarten, omdat dat hard nodig is. Ik snap dat dat veel gevraagd is, maar zo makkelijk komen ze er niet vanaf."

Kan racisme op den duur uitsterven, in een periode van paar decennia?

"Ik weet niet of dat zo snel gaat. Het zal misschien eerder eeuwen duren. Maar als je iets kunt aanleren, kun je het ook weer afleren."