Alan Turing: oorlogsheld, paria, gay icoon

Benedict Cumberbatch (38) zei zojuist dat hij hevig had moeten huilen op de set van The Imitation Game. Zo ontdaan en boos was hij geweest over de oneerlijke behandeling van de man die hij in de biografische speelfilm vertolkt: Enigma-codekraker Alan Turing (1912-1954), die na de Tweede Wereldoorlog omwille van zijn homoseksualiteit werd vervolgd.

Keira Knightley (29), actrice in dezelfde film, beweegt kin en wenkbrauw opwaarts zoals enkel zij dat kan, een tikje hautain. "Wáár was hij boos over? Nou, ik denk niet dat je niet boos kunt zijn over hoe ze Turing behandelden. Toen ik voor eerst over hem las, toen ze in 2009 lobbyden voor een pardon, was ik geschokt. Alleen al het idee dat ik nooit eerder van hem gehoord had, zo'n grote held! Maar Benedict die huilde op de set: dat is mij nooit opgevallen." Ze lacht. "O, wat is hij toch een fucking acteur. Goed verhaal van hem."

Cumberbatch is alweer vertrokken uit het Londense hotel, hij werkte zijn interviews met de filmpers eerder op de dag af. Geen kans dus voor de vervolgvraag: huilde u op de set alleen, toen Keira Knightley uit zicht was? Mogelijk verzint hij zijn anekdotes waar je bij staat, misschien ook niet. Praten met de pers is geen hobby van de Brit, die dit jaar doorbrak als filmster en in een Time-poll van meest invloedrijke mensen in 2014 hoog eindigde (vóór Obama).

Gepest, gevierd en vervolgd

Het Amerikaanse tijdschrift vroeg Colin Firth een ode te schrijven aan zijn collega. Cumberbatch is zo goed, schreef die, "dat iemand hem moet stoppen". Bij de wereldpremière op het Toronto-filmfestival werd The Imitation Game in september bekroond met de publieksprijs. Sindsdien geldt de film als serieuze Oscarkandidaat (eerdere winnaars van de Canadese prijs waren The King's Speech en 12 Years a Slave). De biopic schetst het veelbewogen en wonderlijke leven van het Britse genie Turing: eerst gepest als stotteraar, vervolgens gevierd als briljant wiskundige redder van de geallieerden (volgens Churchill had niemand zozeer bijgedragen aan het winnen van de oorlog als nazicodekraker Turing) en later, wanneer hij werkt aan een ontwerp van de eerste computer, vervolgd als homoseksueel en veroordeeld tot chemische castratie, waarna hij zelfmoord pleegt. "Het soort filmonderwerp zeg maar, waar Hollywood een beetje bang voor is", zegt de in Chicago geboren scenarist en bestsellerauteur Graham Moore, die vergeefs verschillende Amerikaanse filmstudio's afliep met zijn filmplan.

In Engeland lukte het wel de productie van de grond te tillen. Het is niet de eerste samenwerking tussen Cumberbatch en Knightley, die een bijrol speelt als de enige vrouwelijke cryptoanalist in dienst van de Britse geheime dienst. Het tweetal ontmoette elkaar negen jaar geleden op de set van de verfilming van het romantische oorlogsdrama Atonement, waarin Cumberbatch een bijrol speelde.

"Benedict is niet echt veranderd", zegt Knightley. "Hij heeft nu meer zelfvertrouwen en geniet er duidelijk van - fijn om te zien. Iedereen om hem heen dacht toen al dat de kwestie was wanneer hij zou doorbreken, niet óf. Het zegt iets over de tijdgeest, geloof ik. Soms kun je heel lang briljante dingen maken die om de een of andere reden geen publiek vinden. En dan ineens: paf! Had ik verwacht dat het Sherlock zou zijn, voor Benedict? Nee."

De in 2010 gestarte BBC-serie over Conan Doyles detective Holmes was een instant hit. Na tien jaar te heben geacteerd in relatieve luwte werd hoofdrolspeler Cumberbatch ineens een man met veel fans en (digitale) stalkers, onder wie over de wereld verspreide pelotons cumberbitches, de geuzennaam van hem adorerende tienermeisjes.

De acteur trachtte zijn sterrenstatus te relativeren door in interviews te wijzen op zijn voor een idool afwijkende gelaatstrekken ("niet ongelijk aan een otter", aldus de acteur zelf), maar de aandacht nam niet af. In de dit jaar met de Oscar voor beste speelfilm bekroonde 12 Years a Slave was Cumberbatch te zien als een meer humane, en juist daarom zo pijnlijk confronterende slavenhouder.

Dure kostschooljeugd

Ook met zijn aandeel in de Wikileaks-biopic The Fifth Estate uit 2013 oogstte de acteur lof met zijn spel als Julian Assange, die Cumberbatch per brief verzocht van de rol af te zien: "Ik geloof dat je een goed mens bent, maar ik geloof niet dat dit een goede film is." Die film, zijn eerste hoofdrol in een grote speelfilm, flopte echter. Het maakt dat Hollywood nu met bovengemiddelde aandacht meekijkt naar de kassaprestatie van The Imitation Game: kan die Brit inmiddels een film dragen?

Cumberbatch, die eerder op de dag in leren jasje zonder kraag in het Londense hotel aanschuift voor zijn deel van de promotie van de film, is vriendelijk, op het hoffelijke af. Formuleert lange antwoorden, met een vocabulaire en dictie die zowel zijn dure kostschooljeugd als een Shakespearetheater-cv verraden. De acteurszoon benadrukte in eerdere interviews al hoezeer zijn ouders, anders dan die van zijn rijke klasgenootjes, moesten sparen voor die opleiding.

De vraag, of stelling eigenlijk, dat hij nu de eerste keuze is voor alle filmmakers die een vertolker van een hoog intelligent figuur zoeken, bevalt hem weinig. "Ik verzet me tegen dat idee. Ik ben een van de vele gegadigden. En alsof er over die personages niet meer te zeggen valt dan die ene karaktertrek. Ik heb domme mensen gespeeld, grappige mensen, corrupte, heldhaftige - en mengvormen." Toch verbeeldde hij, naast Julian Assange en Alan Turing, ook al de geniale natuurkundigen Stephen Hawking (tv-serie) en Werner Heisenberg (toneelstuk).

"Ik word altijd wat defensief van dit soort opmerkingen. Als je op IMDB (filmdatabase op internet) bij mijn naam wat verder kijkt, zie je dat er meer is. Begrijpelijk dat mensen die correlatie zien. Die rollen springen eruit omdat die mensen eruit sprongen vanwege hun brille en eigenaardigheden. Maar dat maakt ze nog niet soortgelijk. De flamboyante Sherlock verschilt sterk van de naar binnen gekeerde, stoïcijnse Turing."

Trouw aan zichzelf

Toen hij het script van The Imitation Game las, doorliep de acteur een scala aan gevoelens, waaronder de eerder genoemde woede. "Eerst was ik geamuseerd, dan geïntrigeerd, vervolgens stomverbaasd, daarna verward en boos, zéér boos. Bij de opnames van de laatste scènes kon ik niet meer stoppen met huilen. Het besef dat iemand dit allemaal écht is overkomen, vloerde me. Als acteur kom je toch dicht bij een persoon - dat beeld ik me in, tenminste."

Hij droeg een gebitsprothese om de typische spraak van de Brit te kopiëren. "Er bestaan geen audio- of visuele opnamen van hem, dus veel is van horen zeggen." Turings neiging tot stotteren werd volgens regisseur Morten Tyldum voor de film wat verminderd, om het de kijker niet té lastig te maken.

In verscheidene van de eerste kritieken werd opgemerkt dat de film weinig expliciet is waar het de visuele verbeelding van het seksleven van de wiskundige betreft. Cumberbatch: "De film gaat meer over liefde dan over seksualiteit. Turing was openlijk homoseksueel, hij maakte er grappen over, het was bekend in zijn omgeving. Ook wanneer hij later verhoord werd, in de politiecel, gaf hij dat gewoon toe, ongeacht de consequenties: hij bleef trouw aan wie hij was. In dat opzicht is de film zéér expliciet. Je hoeft hem niet intiem te zien met een andere man om te geloven dat hij homoseksueel is.

"Het is niet uit verlegenheid: als men had gedacht dat het nodig was en er zo'n scène in het script had gestaan, zou ik er geen enkele moeite mee hebben gehad. Maar ik denk dat de film een duidelijke expressie is van wat het betekende om homoseksueel te zijn in dat tijdsgewricht, ook zonder zichtbare seksuele activiteit."

Humor

Als een journalist in de hotelkamer opmerkt dat The Imitation Game, voor een biopic over een zo treurig verlopen leven op momenten toch ook een grappige film is, veert Cumberbatch op.

"Ja, dat weet ik. En ik ben zó bang dat ik juist dat element geen recht doe in interviews, dat ik de film niet voldoende verkoop. Die humor, dat is deels ook Turings charme. Zijn zeer droge, soms wat ongemakkelijke humor - niet het soort waarmee je een pact sluit met de kijker.

"Ik sprak een technicus die met hem had gewerkt aan het einde van zijn leven, toen hij die chemische castratie onderging. (Turing kon kiezen: celstraf of maandenlang injecties met oestrogeen, red.) Hij zei dan bijvoorbeeld terloops tegen die collega dat het nog niet écht wilde vlotten met zijn castratie, bij wijze van grap.

"Afgrijselijk is het als je er bij stilstaat hoe Turing mishandeld is, welk ongeluk hem trof."

Tot welk punt kon de acteur de wiskunde doorgronden achter de door Turing gebouwde machine, die de geheime codeberichten van de nazi's kraakte? "Zeer beperkt, maar ik heb mijn best gedaan. Ik sprak ter voorbereiding met mensen van Bletchley Park, het oude hoofdkwartier van de codekrakers van de Britse geheime dienst. Die lui zijn echt briljant in het uitleggen, maar toch... nee."

Naast Newton en Darwin

In augustus 2014 werd Alan Turing door koningin Elizabeth II postuum 'officieel gepardonneerd' verklaard, pas het vierde koninklijke pardon sinds de Tweede Wereldoorlog. Het is nog maar het begin van een echte rehabilitatie, meent Cumberbatch. "Turing zou naast Isaac Newton en Charles Darwin moeten staan, als een van de grootste geesten op het gebied van wetenschap. Zijn beeltenis zou boekomslagen moeten sieren op de universiteit, zowel historische als wetenschappelijke. Of, wie weet, een bankbiljet. Wetenschapper, oorlogsheld, gay icoon."