'Aids is Zuid-Afrika's nieuwe apartheid'

Kaapstad

Van onze medewerker

Tom Meulenbergs

De Medicines Control Council (MCC), de overheidsinstantie belast met het erkennen van geneesmiddelen in Zuid-Afrika, twijfelt aan de veiligheid van de aids-remmer Nevirapine, die al meer dan een jaar wordt gebruikt in de moeder-kindprogramma's. De MCC verwerpt daarmee een recente Oegandese studie waarin staat dat Nevirapine een veilig en effectief geneesmiddel is om de overdracht van hiv van moeder naar kind te voorkomen. Indien Boehringer-Ingelheim, de fabrikant van het geneesmiddel, binnen negentig dagen geen nieuwe bewijzen op tafel legt dat Nevirapine veilig is, dreigt de MCC de licentie in te trekken. Elke dag dat de moeder-kindprogramma's worden opgeschort, zouden 2.200 baby's hiv-besmet raken.

Onderzoekers uit binnen- en buitenland hebben al met ongeloof gereageerd op de plannen van de MCC. Volgens hen is Nevirapine wél effectief in het stoppen van de overdracht van moeder naar kind en heeft het geneesmiddel in Zuid-Afrika al meer dan 90.000 aids-baby's voorkomen.

Ook bij de opvolger van Desmond Tutu, de anglicaanse aartsbisschop Njongonkulu Ndungane, schoten de plannen van de MCC in het verkeerde keelgat. Op de conferentie in Durban noemde hij het aids-beleid van zijn land "een even grote schande als het apartheidsregime". De Treatment Action Campaign (TAC), de belangrijkste vereniging van aids-activisten in Zuid-Afrika, roept de Zuid-Afrikanen intussen op tot burgerlijke ongehoorzaamheid om het aids-beleid van de regering-Mbeki aan te klagen.

De moeder-kindprogramma's lopen nu een jaar, nadat de regering-Mbeki in juli 2002 door het Zuid-Afrikaanse hooggerechtshof verplicht werd om gratis geneesmiddelen beschikbaar te stellen aan alle zwangere vrouwen. De regering was door de TAC aangeklaagd wegens het niet vervullen van haar grondwettelijke plicht om elke burger toegang tot basisgezondheidszorg te garanderen. Volgens de regering maakten aids-remmers voor zwangere vrouwen geen onderdeel uit van basisgezondheidszorg. Het hooggerechtshof koos echter de zijde van de aids-activisten en verplichtte de regering gratis aids-remmers te verstrekken aan alle zwangere vrouwen. Door die uitspraak moest de Zuid-Afrikaanse regering plots het roer omgooien en in een mum van tijd het grootste aids-programma van het Afrikaanse continent op poten zetten.

Waarnemers wijzen erop dat het verstrekken van aids-remmers aan zwangere vrouwen al een tijdje mank loopt. "Uit interne rapporten van de nationale opvolgingscommissie van de moeder-kindcampagne blijkt dat in de arme, landelijke gebieden slechts een fractie van de vrouwen de middelen ook daadwerkelijk kunnen bemachtigen", zegt Anso Thom, journaliste bij het onafhankelijke nieuwsagentschap Health-E, die het aids-beleid van de regering op de voet volgt. Volgens Thom komt de regering haar grondwettelijke verplichting om op grote schaal Nevirapine te verspreiden niet na. "In de provincie Noordwest wordt slechts 14 procent van de zwangere vrouwen getest op hiv. Dat betekent niet alleen dat de overige 86 procent van de vrouwen in Noordwest niet weet of ze al dan niet met het virus besmet zijn maar ook dat zij geen toegang hebben tot de nodige middelen die kunnen voorkomen dat ze het virus aan hun baby doorgeven."

Ook in andere streken van Zuid-Afrika lijkt het moeder-kindprogramma uit te draaien op een fiasco. In de provincie Mpumulanga blijven sinds enkele maanden de twee belangrijkste posten voor het programma onbemand. In de provincie is geen hiv-verantwoordelijke meer en ook de coördinatorfunctie van de moeder-kindprogramma's is niet langer ingevuld.

In Zuid-Afrika is niet alleen commotie ontstaan over het terugtrekken van Nevirapine voor zwangere vrouwen. De regering staat ook onder druk om een behandelingsplan goed te keuren dat voor alle besmette Zuid-Afrikanen gratis aids-remmers ter beschikking zou stellen. Het land telt naar schatting zo'n vijf miljoen seropositieven. Het plan ligt al enkele maanden op de tafel van de regeringstop maar is totnogtoe niet goedgekeurd. Tegen 2010 zou het plan in staat zijn om 1,7 miljoen aids-doden en 860.000 aids-wezen te voorkomen. Voor de financiering ervan ondertekende de regering enkele dagen geleden een akkoord met het Global Fund to fight AIDS, Tuberculosis and Malaria, waardoor alvast 41 miljoen dollar vrijkomt. Dat is evenwel slechts een fractie van de totale kostprijs, die tegen 2010 zo'n 2,5 miljard dollar zal bedragen.

Tot hiertoe leveren vooral de kerken en ngo's als Artsen zonder Grenzen een grote inspanning in een poging om het tij te keren. Zij klagen de passieve houding van de Zuid-Afrikaanse regering aan. Colin Jones, hoofd van het aids-programma van de Anglicaanse kerk in Zuid-Afrika, bestempelt het aids-beleid van de regering als nalatig en immoreel. "Hoewel ik zelf een overtuigd ANC-aanhanger ben, kan ik mijn regering niet volgen in haar aanpak van de aids-crisis. Elke dag sterven in Zuid-Afrika honderden mensen aan de gevolgen van aids. En wat doet de regering? Vergaderen! Toch hoop ik op beterschap. Met de parlementsverkiezingen in aantocht in april volgend jaar kan het ANC zich gewoonweg niet veroorloven om nog veel langer te wachten voor ze met een universeel actieplan op de proppen komen. Wanneer het plan te dicht bij de verkiezingen van volgend jaar zou worden goedgekeurd, dreigt het ANC beschuldigd te worden van platvloers electoralisme. Daarom hoop ik op snelle actie. In alle eerlijkheid: ik begrijp de regering niet. Op dit moment nemen heel wat ngo's kleinschalige initiatieven om in plaatselijke gezondheidscentra aids-remmers te verstrekken en intussen trekt de regering zich terug in haar ivoren toren om de problematiek nog wat te bestuderen en een paar pilotprojecten te installeren. Elke dag dat er wordt getalmd om geneesmiddelen beschikbaar te stellen, is een dag te veel. De nalatigheid van de regering is immoreel."

Bij het uitwerken van het actieplan heeft de regering nauwlettend de ervaringen van Artsen zonder Grenzen in Khayelitsha, een township met zo'n 500.000 inwoners in de buurt van Kaapstad, in de gaten gehouden. Ruim twee jaar verstrekt AzG er met succes aids-remmers. Ongeveer een kwart van de bevolking van Khayelitsha is seropositief, en zo'n vijfhonderd van hen krijgen de nodige aids-remmers. Volgens de Spaanse AzG-arts Marta Darder doet dit pilotproject het goed. "We zijn nu bijna twee jaar bezig en in de dagelijkse ziekenhuispraktijk zien we concrete tekenen van vooruitgang. Vooral de daling van het aantal aids-gerelateerde infecties valt op, waardoor de aard van de consultaties verandert. Mensen die de aids-remmers een tijdje nemen, komen nu vooral langs voor een follow-up en minder omdat ze acute gezondheidsproblemen hebben."

Het ANC ontkent niet dat het lang duurt voordat de regering met een nationaal aids-actieplan uitpakt, maar de regeringspartij benadrukt dat een verantwoord aids-beleid geen improvisatieoefening mag zijn. Voordat de regering op grote schaal gratis aids-remmers beschikbaar stelt, wil ze de garantie dat een dergelijk beleid ook op langere termijn een haalbare kaart is.

Cameron Dugmore, lid van de ANC-denktank volksgezondheid, zegt dat eerst de medische knowhow en de financiële ondersteuning van het plan in orde moeten zijn voor men daadwerkelijk overgaat tot de grootschalige verspreiding van aids-remmers. "Een plan voor het universeel verstrekken van aids-remmers kost onnoemelijk veel geld en vraagt van zoveel mensen op het terrein een extra inspanning dat je als regering zeker moet zijn dat je het prijskaartje daarvan kunt betalen en kunt blijven betalen. Bovendien moet je uitsluiten dat het massaal toedienen van aids-remmers het gezondheidszorgsysteem nog meer onder druk zet door allerlei onvoorziene bijwerkingen."

Dugmore vindt de kritiek op het aids-beleid van het kabinet-Mbeki overigens voorbijgestreefd. "Als ANC willen we niet meestappen in het blinde behandelingsoptimisme van lobbygroepen zoals de TAC. Een volwassen aids-beleid vraagt niet alleen een goede behandeling maar ook veel aandacht voor preventie."

AZG-arts Darder blijft erg sceptisch over het actieplan van de regering. "De regering heeft al zo vaak aangekondigd dat ze de crisis daadkrachtig gaat aanpakken, maar telkens blijven concrete maatregelen uit. Men had al veel langer aids-remmers ter beschikking moeten stellen. Zeggen dat men de afgelopen jaren vooral op het vlak van preventie grote stappen heeft gezet is misschien juist, maar het mag geen excuus zijn om voor de rest alles maar blauwblauw te laten. Een regering van een land waar volgens de laatste cijfers meer dan vier miljoen mensen besmet zijn met hiv kan het zich niet permitteren om er alleen maar voor te zorgen dat er geen nieuwe besmettingen meer bij komen. Door alleen maar op preventie te focussen schrijf je als regering meer dan 10 procent van je eigen bevolking af."

Deze reportage kwam tot stand met de steun van het Fonds Pascal Decroos voor Bijzondere Journalistiek. Info: www.fondspascaldecroos.org.

'Elke dag dat er wordt getalmd om geneesmiddelen beschikbaar te stellen, kunnen 2.200 baby's met hiv besmet raken'