Afscheid van Gorbatsjov mondt uit in zeldzame massabijeenkomst van andersdenkenden

Als om 10.00 uur de deuren van het Huis der Vakbonden in Moskou opengaan, is meteen duidelijk dat niet iedereen die dat wil Michail Gorbatsjov de laatste eer zal kunnen bewijzen. De toeloop is groot en eerst honderden, dan al snel duizenden mensen sluiten zich aan bij de rij op de Bolsjaja Dmitrovka en een zijstraat die erop uitkomt. Aanvankelijk was voor de ceremonie vier uur ingeruimd, maar het Kremlin bracht dat de dag tevoren terug tot twee uur, zonder opgaaf van redenen.

Het Huis der Vakbonden is een fraai, lichtgroen pand uit de 18de eeuw dat in het niet valt bij het aangrenzende Russische lagerhuis, de Staatsdoema. Van hieruit werden eerdere Sovjet-leiders als Lenin, Stalin en Brezjnev naar hun laatste rustplaats gebracht. Componist Pjotr Tsjaikovski trad er op en de schrijver Fjodor Dostojevski hield hier ooit een vlammende historische toespraak. Een huis dat veel heeft gezien.

Massale aanwezigheid politie, milde stemming

Lange tijd staat de rij stil. Iedereen moet door een metaaldetector en groepsgewijs worden de mensen mondjesmaat verder doorgelaten, van het ene met dranghekken afgezette straatdeel naar het volgende. De politie is massaal op de been. De stemming is mild en de mensen in de rij zijn graag bereid te vertellen waarom ze hier zijn, al willen de meesten niet met hun achternaam in de krant. Die bereidheid is in het moderne Rusland niet vanzelfsprekend.

“Ik ben gekomen om hem te bedanken”, zegt de 62-jarige Aleksandr. Hij glimlacht als hij de tijd van Gorbatsjov voor de geest haalt, hij was jong en net begonnen als wetenschappelijk medewerker. “Gorbatsjov heeft ons de vrijheid gegeven, dat is het belangrijkste. We kregen het gevoel dat er veel nieuwe mogelijkheden kwamen en dat ons een goede toekomst zou wachten.” Maar er is nog een reden hier te zijn, zegt hij. “Ik ben vandaag ook gekomen om me uit te spreken over wat er nu bij ons gebeurt.”

Hij is niet de enige. Jelena (54) draagt een felblauw jasje met daaronder een gele blouse, onmiskenbaar de kleuren van de Oekraïense vlag. “Nee, dat is zeker niet toevallig”, zegt ze. “In ons land vindt een catastrofe plaats van globale omvang, zoals die in de geschiedenis van Rusland nog nooit voorgekomen. En ik ken de geschiedenis van Rusland goed.”

Haar stem verraadt emotie als ze Gorbatsjov ‘mijn president’ noemt. “Zopas hoorde ik dat zowel zijn moeder en zijn schoonvader Oekraïners waren. Het is verbazingwekkend dat hij dit heeft moeten meemaken. Ik denk dat hij twee grote tragedies heeft doorleefd in zijn leven: de dood van zijn vrouw en deze catastrofe, die in volle gang was toen hij overleed. Stelt u zich dat eens voor, op zijn leeftijd, alles waar hij voor stond om zeep geholpen.”

Poetin laat verstek gaan

Binnen in het Huis der Vakbonden is er een nieuwe controle. Twee militairen flankeren er stram een groot zwart-wit portret van Gorbatsjov. Lange lege gangen en trappen leiden naar de Kolonnezaal, waar de overledene in het halfduister ligt opgebaard. Eromheen een erewacht, familieleden en een handvol journalisten. Lang afscheid nemen is er niet bij, iedereen wordt gemaand snel door te lopen richting uitgang.

Hoogwaardigheidsbekleders zijn schaars vandaag. President Poetin laat verstek gaan. Hij heeft twee dagen eerder alleen afscheid genomen in het ziekenhuis waar Gorbatsjov is overleden. Volgens zijn woordvoerder had Poetin zaterdag ‘geen plek in zijn agenda’. De prominentste buitenlanders zijn de Hongaarse premier Viktor Orbán en de Amerikaanse ambassadeur John Sullivan. Dmitri Moeratov, hoofdredacteur van het opgeschorte Novaja Gazeta en Nobelprijswinnaar voor de Vrede, is er ook. Hij was een goede vriend van Gorbatsjov.

“Ik ben gewoon gekomen om hem de laatste eer te bewijzen”, zegt Vasili, een kale man van 70. “Ik heb goede herinneringen aan hem, een vriendelijke man, hij geloofde in het volk, zelfs al steunde dat volk hem niet. Gorbatsjov heeft het land vrijheid gegeven, laten zien wat er mogelijk was. Daarna hebben sommigen daarvan misbruik gemaakt, die vrijheid aangewend voor eigen gewin.”

Massabijeenkomst van andersdenkenden

Historicus Igor Tsjoebajs (75) wacht geduldig op het moment dat ook hij het Huis der Vakbonden binnen mag. Hij vertelt hoe hij in 1990 enkele honderden meters verderop, op het tegenwoordige Manegeplein, het woord voerde tijdens de grootste demonstratie ooit in de Sovjet-Unie gehouden. Gorbatsjov wilde het systeem hervormen, zegt Tsjoebajs. “Maar hij had het moeten demonteren. Jeltsin heeft dat uiteindelijk ook niet gedaan. Daarom is het oude systeem in stand gebleven. En daarom worden wij nu weer omringd door vijanden.”

Het afscheid van Gorbatsjov is een bijzondere gebeurtenis en alle aanwezigen zijn zich daarvan terdege bewust. Het is een massabijeenkomst van andersdenkenden, die in een andere context nauwelijks nog denkbaar is. Sommigen spreken van ‘een demonstratie zonder dat de politie ingrijpt’. Ook na de gang langs de baar blijven veel mensen op straat om na te praten. Honderden verzamelen zich aan de overkant van de drukke weg die langs het gebouw loopt om een glimp op te vangen van de kist, als die naar buiten wordt gedragen voor het laatste traject per auto naar de begraafplaats. Er wordt geklapt.

“Dit is voor iedereen een afscheid van een man aan wie wij enorm veel zijn verschuldigd”, zegt Jan Ratsjinski (63). Hij is de voorzitter van de mensenrechtenorganisatie Memorial, die dit jaar op last van de rechter is opgeheven. “Het is onmogelijk zijn rol in de geschiedenis te overschatten. Een adequate beoordeling van die rol ligt nog in het verschiet. Hij heeft in zes jaar meer tot stand gebracht dan alles wat daarna in dertig jaar is verwezenlijkt.”